“De held van mijn verhaal, die ik liefheb met alle kracht van mijn ziel, die mooi is, was, en altijd mooi zal zijn… is de waarheid.” Zo schreef Tolstoj aan het begin van zijn creatieve leven. Op zijn sterfbed begon zijn laatste, onvoltooide zin met het woord “Waarheid“.
Het uitdrukken van de waarheid over de menselijke ziel, het uitdrukken van datgene wat niet met gewone woorden kan worden uitgedrukt, was volgens hem de taak en het enige doel van de kunst. “Kunst is geen plezier, een troost of een vermaak; kunst is een grote zaak. Alleen door de invloed van de kunst zal een vreedzame samenwerking van de mens tot stand komen en alle geweld terzijde worden geschoven.”
Het zal sommige lezers misschien verbazen dat de grote Leo Tolstoj, de grote man van de letteren, van alle kunstvormen het meest door muziek geraakt werd. Zijn zoon, Serge, een componist, zei dat hij geen enkel mens heeft gekend die zo diep door muziek geraakt kon worden als zijn vader. Bekende kunstenaars waren ook getuige van zijn reactie op muziek. De grote Russische basso Feodor Chaliapin herinnerde zich dat, toen hij voor Tolstoj kwam zingen, Sofia Tolstoja hem apart nam en zei: “Het kan zijn dat als u zingt, mijn man gaat huilen. Alstublieft, probeer te doen alsof u het niet opmerkt, want hij zou zich vreselijk schamen.” Ook Tsjaikovski maakte een notitie in zijn dagboek: “Misschien ben ik in mijn leven nog nooit zo gevleid geweest en is mijn creatieve ambitie zo diep geraakt als toen L.N. Tolstoj, die naast mij zat en luisterde naar het andante van mijn Eerste Strijkkwartet, in tranen uitbarstte.”
Tolstoj eiste waarheid van zichzelf in zijn literaire werken: Ze moeten voortkomen uit dringende noodzaak, ze moeten eenvoudig zijn en ze moeten vrij zijn van ijdelheid. Hij overtuigde anderen hier ook van. Tsjaikovski schreef aan een vriend: “Tolstoj heeft mij ervan overtuigd dat een kunstenaar die niet werkt vanuit een innerlijke drang, maar met een scherp oog voor effect [cursivering van Tsjaikovski] en die zijn talenten aanwendt met het idee om het publiek te behagen en te paaien, niet werkelijk een kunstenaar is.”
Tolstoj adviseerde de jonge Leonid Andrejev dat “eenvoud de noodzakelijke voorwaarde is voor het grootse” en berispte de grote en trotse Bernard Shaw, door tegen hem te zeggen: “Ik zie in uw boek een verlangen om de lezer te verrassen en te verbazen door uw grote talent en intelligentie. Maar de aandacht van de lezer wordt daardoor afgeleid van het onderwerp en richt zich in plaats daarvan op uw eigen genialiteit.”
Kunst was een morele kwestie voor Tolstoj. Hij beschouwde toneelstukken, romans, schilderijen, opera’s, die alleen voor vermaak en winst werden gemaakt, als namaak en onethisch, vrijwel een vorm van prostitutie. “Hoe vreselijk het ook is om te zeggen, het grootste deel van de kunst van onze tijd is prostitutie: Ze is altijd beschikbaar conform de eisen van de markt. Net als een prostituee moet ze zich verfraaien. Ze beantwoordt alleen aan de winst. Ze verdoezelt, leidt af, verdrijft en verzwakt de geestelijke vermogens”, schrijft hij in “Wat is kunst.”
Maar wat is die waarheid waar Tolstoj zo van houdt en die hij zo mooi vindt? Uiteindelijk is het natuurlijk een mysterie, gezien “door een donker glas”, maar toch is er veel te zien, veel om ons over te verwonderen. We vinden er aspecten van terug in Tolstoj zijn fictie, essays, dagboeken en brieven.
Bijvoorbeeld, we vinden dat we weinig weten: Pierre, de held van “Oorlog en Vrede”, merkt op: “Het enige wat ik weet is dat de mens niets kan weten: en dat is het toppunt van wijsheid.” We ontdekken dat liefde vele facetten heeft: Anna Karenina, voor haar tragische affaire met Vronsky, antwoordt op de vraag van haar verstokte vrienden: “Wel, Anna, wat vind jij van de liefde?”: “Er zijn evenveel soorten liefde als er mensenharten zijn.” We vinden een verklaring voor de wreedheid van de mens tegenover zijn medemens: Door onwetendheid en dwang zijn we verblind voor het feit dat elk mensenleven en elke mensenziel kostbaar is – onuitsprekelijk heilig – en we zijn alleen gewelddadig tegen elkaar uit onwetendheid of dwang.
Gedachten als deze werden verwoord en herhaald in een opeenvolging van prachtige werken – tot de schrijver 50 jaar oud was. Toen kwam er een crisis, een geestelijke crisis. In zijn “Mijn Biecht,” beschrijft Tolstoj zijn diepgaande strijd: “Ik verlangde er met heel mijn ziel naar om goed te zijn. Telkens wanneer ik uiting gaf aan het verlangen van mijn hart om moreel goed te zijn, werd ik met minachting en hoon onthaald, maar zodra ik toegaf aan lage hartstochten werd ik geprezen en aangemoedigd. Ambitie, machtswellust, winstbejag, wellust en trots stonden in hoog aanzien en ik leefde er jaren voor, totdat mijn leven tot stilstand kwam. Het leven leek zinloos en ik werd tot zelfmoord aangetrokken.”
Daarna kwam het besef dat alle waarheden waarover hij zo oprecht had geschreven en waarin hij zo oprecht had geloofd, niet louter theorieën of abstracties waren. Hij moest ze doorleven. Ze waren inderdaad waar, waarachtiger, duurzamer dan zijn eigen leven of het leven van anderen, dat voorbijgaat en vergeten wordt.
Toen hij zijn idealen begon na te leven, breidden zijn spirituele leven en wereldbeeld zich uit. Hij nam geen geld meer aan voor zijn geschriften en schreef minder fictie, maar richtte zich meer op filosofische en religieuze onderwerpen. De intellectuele wereld was het daar niet mee eens. Ze keurden de prachtige essays “Wat moet er gebeuren” of “Het Koninkrijk Gods is in u” niet goed. Toergenjev schreef vanuit Parijs: “Mijn vriend, keer terug naar de literatuur!” De fictie die hij schreef werd streng bekritiseerd, hoewel zijn grote roman “Opstanding” en de weinige korte verhalen uit deze periode verbluffend zijn in hun helderheid en eenvoud.
De waarheid bleef altijd de held van zijn verhalen. Op latere leeftijd publiceerde Tolstoj “What Men Live By”, geschreven in de oude volkstraditie.
God stuurt een engel naar een klein Russisch dorpje om drie waarheden over de mensheid te leren. Het zijn de waarheden die Tolstoj, in de loop van zijn lange leven, zich eigen maakte:
“Wat woont in de mens” – “Liefde.”
“Wat is de mens niet gegeven” – “Het is de mens niet gegeven te weten wat er morgen van hem wordt verwacht.”
“Waar leeft de mens voor” – “God in zijn hart.”
Origineel gepubliceerd door The Epoch Times (17 oktober 2020): Truth Tellers: Leo Tolstoy, in Love With Truth
