In het rijke vlechtwerk van de westerse beschaving komen bepaalde thema’s en verhalen steeds terug. Ze markeren de continuïteit van onze cultuur en iedere generatie vindt er een nieuwe betekenis in.
Van de Middeleeuwen tot aan nu is de legende van Faust nooit verdwenen. De legende blijft mensen in alle tijden en plaatsen aanspreken. Waarom? Misschien omdat ieder van ons voor dezelfde keuze staat: leven voor wereldse beloningen zoals geld, plezier of roem, of ons wijden aan hogere, meer onbaatzuchtige doelen.
Het verhaal van Faust, een afspiegeling van Christus’ verzoeking in de woestijn en de oude waarschuwende verhalen over Prometheus en Icarus, staat symbool voor deze eeuwige menselijke strijd.
Dokter Faust heeft echt bestaan, een 16e-eeuwse Duitse astroloog die door zijn toverkunsten uit de steden werd verbannen en ervan werd beschuldigd zijn ziel aan de duivel te hebben verkocht. In de loop der jaren ontstonden er zoveel legenden rond zijn naam dat het nu onmogelijk is om feit van fictie te scheiden. Zijn verhaal werd één van de belangrijkste mythen van het Westen.
Twee meesterwerken
In 1587 werd in Frankfurt Am Main een anoniem boek over Faust gepubliceerd, dat verhalen uit het leven van de arts zou bevatten, maar voornamelijk geruchten en volksverhalen vertelde. Op de een of andere manier kwam dit in handen van Christopher Marlowe, een briljante jonge toneelschrijver en geboren in hetzelfde jaar als Shakespeare, die de verhalen omtoverde tot zijn meesterwerk “De tragische geschiedenis van dokter Faustus.” Marlowe was een raadsel: hij werd ervan beschuldigd een spion, een schurk en een atheïst te zijn, voordat hij op 29-jarige leeftijd stierf tijdens een messengevecht.
De eerste bekende dramatisering van het verhaal is die van Marlowe. Zijn Faustus belichaamt de Renaissance zoektocht naar kennis door wetenschap, maar de nieuwsgierigheid en trots van het personage duwen hem verder op het hellende vlak van hekserij. In navolging van middeleeuwse mysteriespelen geeft Marlowe aan Faustus twee engelen, een goede en een slechte, om hem te adviseren. Aangemoedigd door de slechte engel sluit Faust een bloedverdrag met de demon Mephisto, waardoor hij 24 jaar lang bovennatuurlijke krachten krijgt, maar voor de rest van de eeuwigheid in de hel terechtkomt.
Jarenlang verkwist Faustus zijn krachten, vermaakt hij aristocraten met goocheltrucs en wekt de beeldschone Helena van Troje op uit de dood om zijn geliefde te worden. Marlowe geeft zijn verdoemde held enkele van de mooiste dichtregels in de Engelse poëzie:
Bracht dit gelaat een duizendschepige vloot
En schroeide Trojes hemelhoge torens?
Helena, maak me onsterfelijk met een kus
Verzwelg mijn ziel met je lippen: hij vliegt naar jou!
Kom, Helena, kom en geef mijn ziel terug.
Hier zal ik wonen, want jouw lippen zijn de hemel
Maar hemel en onsterfelijkheid zijn niet te vinden in Helen’s zoete liefkozingen. De tijd dringt voor Faustus. Hij probeert berouw te tonen, maar het is te laat. Mephisto en zijn demonenvriendjes sleuren hem mee naar de hel. Marlowe ontzegt zijn Faustus elke hoop op vergeving of verlossing.
In 1808 publiceerde Johann Wolfgang von Goethe zijn eigen “Faust, deel één”, een poëtisch drama dat velen beschouwen als het kroonjuweel van de Duitse literatuur. Goethe voegt een cruciaal nieuw onderdeel toe: De jacht van Faust op Gretchen, een onschuldig dorpsmeisje dat hij verleidt en in de steek laat.
Deze versie begint, net als het Boek Job, met Satan die met God wedt dat hij zijn trouwe dienaar op een dwaalspoor kan brengen. Goethe’s Mephisto verleidt Faust door hem wereldse rijkdom en macht te geven, in tegenstelling tot Job, die door Satan verleid wordt door hem die rijkdom en macht te ontnemen.
Toen Goethe zijn “Faust” voltooide (“Deel twee” verscheen in 1832), veranderde hij van gedachten over het uiteindelijke lot van Faust en Gretchen. Beiden worden verdoemd in een eerdere versie, maar in deel twee wordt Faust gered door, uitgerekend, het meisje dat hij tot slachtoffer maakte. Zwanger en alleen, gemeden door de mensen van haar dorp, verdrinkt Gretchen wanhopig haar pasgeborene. Als Faust hoort dat ze gearresteerd is voor moord, probeert hij haar op magische wijze uit de gevangenis te bevrijden, maar ze weigert en aanvaardt de straf voor haar zonde.
Maar dat is niet het einde. God, die Gretchen’s innerlijke onschuld en berouw ziet, redt haar ziel en zij, op haar beurt, pleit voor Faust. Net als Dante’s Beatrice leidt ze hem, nu verlost door Gods genade, naar het paradijs.
Heel wat anders dan Marlowe, waar het loon van de zonde de dood is, punt. Voor Goethe, net als voor Dante, wijst de romantische liefde ons in de richting van Gods liefde, maar moet uiteindelijk overstegen worden om daar te komen.
Na Goethe hebben schrijvers als Louisa May Alcott (“Een Moderne Mephisto”), Oscar Wilde (“Het Schilderij van Dorian Gray”), en Thomas Mann (“Dokter Faustus”) hun eigen variaties geproduceerd, terwijl Stephen Vincent Benét’s “De Duivel en Daniel Webster”, dat in 1941 op memorabele wijze werd verfilmd, het verhaal naar Amerika heeft gebracht.
Zich verantwoorden
Naarmate de 19e eeuw vorderde, leerde Faust zingen. Het gedicht van Goethe inspireerde componisten in heel Europa. Franz Schuberts lied uit 1814 “Gretchen am Spinnrade” (“Gretchen aan haar spinnewiel”) is beroemd, maar Beethoven schreef zelfs nog eerder een Faust-lied.
De turbulente “Faust Ouverture” (1840) van Richard Wagner werd overtroffen door zijn schoonvader, Franz Liszt, wiens prachtige “Faust Symfonie” (1854) drie delen heeft, één voor elk van de hoofdpersonen: Faust, Gretchen, en Mephisto.
De operawereld werd echt dol op Faust. Tot op heden zijn er zo’n 20 opera’s verschenen die geïnspireerd zijn op Faust. De bekendste zijn “Faust” van Charles Gounod (1859), decennia lang ‘s werelds populairste opera, en “Mefistofele” van Arrigo Boito (1868). Hector Berlioz’ “La Damnation de Faust” werd bij zijn debuut in 1846 slecht ontvangen, maar de reputatie van dit hybride opera-oratorium is sindsdien gestegen.
Faust inspireerde de klassieke Amerikaanse musical “Damn Yankees”, waarin een honkbal fan van middelbare leeftijd zijn ziel aan de duivel verkoopt om te worden getransformeerd in een major league slagman. Een zwoele vrouwelijke demon lokt hem naar de duistere kant met het hitnummer “Whatever Lola Wants, Lola Gets.” Maar wees gerust, de duivel (op Broadway en in de film gespeeld door Ray Walston van “My Favorite Martian”) wordt op het einde verijdeld.
In de film
Door de visuele mogelijkheden van het Faust-verhaal was het een logische keuze voor de nieuwe kunstvorm van de 20e eeuw, de bewegende film. Al in 1900 bracht het bedrijf van Thomas Edison “Faust en Marguerite” uit, een filmpje van slechts 57 seconden! In Frankrijk maakte Georges Méliès (“Een reis naar de maan”) in 1904 zijn eigen 15 minuten durende “Faust en Marguerite”. Het was zijn vierde poging tot het verhaal, de eerste was in 1897.
De definitieve verfilming van Faust verscheen in 1926. De grootste filmstudio van Duitsland, UFA, besloot zijn 10-jarig bestaan te vieren door zijn twee belangrijkste regisseurs spectaculaire, kosteloze heldendichten te laten maken. Fritz Lang maakte “Metropolis” en F.W. Murnau maakte “Faust.”
Murnau’s “Faust” is vandaag de dag niet zo bekend als zijn eerdere, iconische “Nosferatu.” Hedendaagse critici vonden de film te traag en te gestileerd, maar sommigen noemden het de mooiste film ooit gemaakt. Decennialang was de film alleen te zien in wazige filmkopieën, maar in 2015 werd hij eindelijk in zijn oude glorie hersteld.
Gedurende de hele 20e eeuw kwamen de verfilmingen van Faust snel en vaak. Nieuwe filmversies, min of meer getrouw, kwamen uit Frankrijk, Rusland, Spanje, Italië, Duitsland – en zelfs in 2019 uit Zuid-Korea.
Updates als “Bedazzled” (1967, heruitgegeven in 2000) en “Phantom of the Paradise” (1974) vonden komedie in het verhaal. Verwijzingen naar Faust bleven opduiken in poëzie, proza en populaire muziek. Animatiefilms, tv-programma’s, stripverhalen, strips en een baanbrekende Japanse Manga hebben het verhaal opnieuw verteld voor toekomstige generaties.
Faust komt zelfs voor in de taal. Het ruilen van iemands morele integriteit voor kortetermijnwinst is een “Faustiaans koopje.” Oswald Spengler gebruikte “Faustische mens” en “Faustische cultuur” om een Westen te beschrijven waarvan hij vond dat het zijn ziel verkocht aan de technologie in ruil voor onbeperkte kennis. En “Mephistopheaans” wordt gedefinieerd als “het vertonen van sluwheid, vindingrijkheid of boosaardigheid die kenmerkend is voor een duivel.”
Er wordt wel gezegd dat we allemaal Hamlet zijn. We zijn ook allemaal Faust, voortdurend in de verleiding om onze hogere principes te schenden voor de onmiddellijke bevrediging van goedkeuring, succes, en alle andere fonkelende prijzen die de wereld te bieden heeft. Goethe’s Faust had Gretchen om een goed woordje voor hem te doen in de hemel. Wij hebben misschien niet zoveel geluk, dus is het aan ons om elke dag de juiste keuze te maken.
Stephen Oles heeft gewerkt als leraar, schrijver, acteur, zanger, en toneelschrijver. Zijn stukken zijn opgevoerd in Londen, Seattle, Los Angeles en Long Beach, Californië. Hij woont in Seattle en werkt momenteel aan zijn tweede roman.
Origineel gepubliceerd op The Epoch Times (22 mei 2021): Recurrents: The Story of Faust Through History