Kunstliefhebbers kunnen de Madonna’s van Bartolomé Esteban Murillo, het handelsmerk van deze Spaanse schilder, van veraf herkennen. Zijn etherische portretten van de Maagd Maria, met ravenzwart haar en porseleinen huid, die haar zoon teder omhelst of op hemelse wolken zweeft, prijken in musea over de hele wereld. Maar voor elk innovatief beeld van de Moeder van God dat de barokkunstenaar schilderde, produceerde hij een net zo opmerkelijke afbeelding van het vaderschap.
Om vaderlijke deugdzaamheid te illustreren, gebruikte Murillo voorbeelden uit de bijbel en zijn grootste inspiratiebron was de heilige Jozef, echtgenoot van Maria en voogd van Jezus Christus. In tegenstelling tot zijn stralende Madonna’s, zijn de schilderijen van de heilige Jozef meer ingetogen van kleur en gebaar en verheerlijken ze de genuanceerde kwaliteiten die kenmerkend zijn voor een goede vader.
Jozef heeft er lang over gedaan om zijn plaats in de kunstgeschiedenis te verkrijgen. In de Bijbel vinden we geen enkel gesproken woord van hem terug. Daardoor is hij afwezig in de vroegchristelijke fresco’s en houtsnijwerken. Uiteindelijk verschijnt hij als een bezorgde oude man, gehurkt in een hoekje van een kerststal.
Tegen de tijd van de Renaissance begon zijn iconografische repertoire zich uit te breiden naar zijn huwelijk met de Maagd Maria, waarin hij wordt neergezet als een model echtgenoot. In de nasleep van de Protestantse Reformatie komt Jozef eindelijk centraal te staan als een onderwerp dat een eigen altaarstuk waardig is. Niet als de factotum van de heilige familie, maar als een betrokken, beschermende, liefhebbende vader.
Spanje heeft veel gedaan om het beeld van Jozef als ‘s werelds grootste vader te lanceren, aangespoord door verschillende heiligen die een speciale band voelden met deze stille maar standvastige figuur. Murillo, altijd bereid om nieuwe iconografische uitdagingen aan te gaan, profiteerde van deze verandering in spiritualiteit en revolutioneerde het afbeelden van Jozef. Dit resulteerde in enkele van de meest inspirerende afbeeldingen van het vaderschap in de geschiedenis van de kunst.
Murillo’s heilige Jozef als goede vader
Murillo onderzocht de verschillende kwaliteiten van het vaderschap – waakzaamheid, toewijding, speelsheid, loyaliteit en vergevingsgezindheid – in elk van zijn talrijke schilderijen van de heilige Jozef. Zijn opvallende altaarstuk uit 1665 in Sevilla toont een meer dan levensgrote Jozef die ver boven de toeschouwer uitsteekt, staande naast het Christuskind.
Typerend voor zijn stijl, heeft Murillo een paar klassieke architecturale fragmenten aan één kant geplaatst, terwijl hij de rest van de ruimte vrij laat om de aandacht volledig op de twee figuren te richten. Jezus, neergestreken op de ruïnes van een oud altaar, nestelt zich dicht tegen Jozef aan terwijl hij de toeschouwer sereen aankijkt, vol vertrouwen dat zijn vader hem zal beschermen. De paarsachtige kleur van zijn gewaad en zijn zachte huid benadrukken zijn menselijkheid en kwetsbaarheid. Jozef beschermt het kind met zijn lichaam en kijkt behoedzaam in de verte, klaar om zijn zoon mee te nemen bij het eerste teken van gevaar. In de Bijbel wordt het kindje Jezus door de snelle reacties van Jozef gered, waardoor het kind ontsnapt aan de moordzuchtige woede van koning Herodes.
Murillo verwierp het artistieke precedent om Jozef af te beelden als een oude, afgeleefde man. Hij beeldde hem af met donker, golvend haar en sterke jeugdige trekken die een opvallende gelijkenis vertonen met afbeeldingen van de volwassen Jezus. Voor een particuliere opdrachtgever, die een intiemere versie voor huiselijk gebruik zou hebben besteld, veranderde Murillo Jozef van een mannelijke verdediger in een liefhebbende vader. Een kleiner werk uit 1670 geeft een inkijkje in de persoonlijke relatie van Jozef met zijn gezegende beschermeling. Als vader van 11 kinderen wist Murillo hoe hij het mollige huidje van baby’s moest weergeven. Het resultaat is een vertederend Christuskind dat, zo naar het lijkt, door de toeschouwer in de armen genomen wil worden. Jozef kijkt aandachtig naar de jongen, de oogleden neergeslagen, de lippen iets geopend; hij lijkt te genieten van de fysieke aanwezigheid van het kind, opgeslorpt door zijn gouden krullen, warme aanraking en zoete geur.
Tegelijkertijd lijkt Jozef ontzag te hebben voor het feit dat dit vertederende kind ook de Messias is. Jezus legt een bloesemtak in de hand van Jozef, een toespeling op Gods keuze voor deze man als echtgenoot van Maria en als voogd van Christus. De wazige penseelstreken wekken de indruk van een spontane beweging, alsof het hier gaat om een onbevangen momentopname waarop Jozef de diepte en intensiteit van zijn vaderliefde laat zien.
Murillo, die op 10-jarige leeftijd zijn vader en moeder verloor, heeft het beeld van de heilige familie gebaseerd op zijn eigen gezin. Terwijl in sommige van zijn afbeeldingen de ouders aan het werk zijn en het kind aan het spelen is, toont “De heilige familie met een hond” uit 1650 een moment van vrolijke onderbreking van de dagelijkse beslommeringen.
In een sobere werkplaats laat Jozef zijn timmerwerk even voor wat het is om met zijn zoon te spelen. Jezus, bij wie zijn verheven status alleen blijkt uit de blauwe en gouden band om zijn middel en het versterkte licht op zijn gezicht, plaagt een schoothondje met een vogel. Een glimlach lijkt om de lippen van Jozef te spelen als hij naar het geduldige huisdier wijst, genietend van dit rustige huiselijke moment.
Ook Maria pauzeert even met spinnen om het tafereel in zich op te nemen. Zij kijkt naar de vink in de hand van Jezus, symbool van zijn toekomstige lijdensweg, gekaderd tegen de gekruiste houten spijlen van haar spindel, en haar gedachten dwalen af naar meer sombere overpeinzingen.
Jozef bracht zijn leven door in relatieve armoede en werkte voortdurend om zijn gezin te onderhouden. In deze afbeelding wordt Jozef door Murillo afgebeeld als een donkerharige en knappe man, maar hij brengt een paar lijnen aan over zijn voorhoofd en rond zijn ogen, om aan te geven dat zijn jeugd voorbij is. Dit suggereert de grote waardigheid van een leven vol opoffering.
Andere vaders
Murillo’s artistieke studies van het vaderschap beperkten zich niet tot Sint Jozef. In de nasleep van de Spaanse pest in 1649 schilderde Murillo zes grote doeken met het verhaal van de Verloren Zoon. Deze parabel gaat over een jongeman die zijn erfenis al opeist terwijl zijn vader nog in leven is, om het vervolgens te verkwisten aan een onstuimig leven. Arm, beschaamd en uitgehongerd keert hij terug naar huis, in de hoop dat hij zich bij de dienaren van zijn vader mag voegen.
De ster van het verhaal is de vader, die zonder wrok of verwijten zijn zoon weer thuis verwelkomt. Van de zes scènes komt de vader in drie scènes voor: hij geeft uit vrije wil zijn geld aan zijn zoon, hij kijkt met lede ogen toe hoe zijn zoon vertrekt en wanneer zijn zoon berooid naar huis terugkeert, verwelkomt hij hem met open armen. Op het laatste paneel staan de familieleden in de schaduw terwijl de jongen, gehuld in vodden, op zijn knieën valt voor de oude man. De andere familieleden, gekleed in lichte kleding, blijven in de schaduw van de deuropening, terwijl de oude man, in zijn gewaad met de kleur van aarde, zich naar de jongen toe beweegt. Het Latijnse woord voor aarde – “humus” – is de stam van het woord “nederigheid”, één van de meest gewaardeerde deugden van die tijd. De vader, met het recht aan zijn zijde, die door iedereen gerespecteerd en loyaal behandeld wordt, behalve door zijn zoon, zet zijn trots opzij om zijn vernederde jongen te vergeven.
De schilderijen van Murillo, lijken 400 jaar later, op maat gemaakt voor een moderne Vaderdag. Het zijn uitingen van dankbaarheid aan de mannen die hun gezin trouw steunen, dienen, beschermen en liefhebben, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn.
Origineel gepubliceerd door The Epoch Times (13 juni 2021): Odes to Fathers, Courtesy of Baroque Artist Bartolomé Esteban Murillo
