In haar prachtige boek “The Battle for God” laat Karen Armstrong, voortbouwend op het werk van andere eminente geleerden, ons kennismaken met een centrale reden waarom er in de moderne wereld een opleving is van religieus fundamentalisme in het Jodendom, het Christendom en de Islam. Haar boek wijst inderdaad op een aantal intrigerende en verhelderende parallellen tussen alle drie de religies. Maar misschien wel het meest centrale concept dat ze naar voren brengt staat in de inleiding van het boek: dit is het onderscheid tussen mythos en logos.
Dit onderscheid is naar mijn mening van vitaal belang om te begrijpen waarom het Westen in verval is.
Wat zijn mythos en logos?
Eenvoudig gezegd functioneerde de oude wereld, inclusief de middeleeuwse, op basis van beide opvattingen: Mensen begrepen dat mythos en logos twee verschillende manieren waren om de wereld te interpreteren, maar dat ze allebei nodig waren en dat ze elk hun eigen domein of toepassingsgebied hadden.
Pas de verkeerde benadering toe op een bepaalde situatie en je zou een verkeerd resultaat, interpretatie of conclusie trekken. Natuurlijk deden mensen in de oude wereld precies dat. Zoals Dorothy L. Sayers opmerkt in haar boek “Unpopular Opinions”:
“De fout van de Middeleeuwen was over het algemeen om analoge, metaforische, poëtische technieken te gebruiken voor het onderzoeken van wetenschappelijke vragen. Maar sinds de zeventiende eeuw neigen we steeds meer naar de tegenovergestelde fout, namelijk om de kwantitatieve methoden van de wetenschap te gebruiken voor het onderzoek naar poëtische waarheid.”
Maar in de Middeleeuwen wisten mensen tenminste dat er twee benaderingen of methoden waren om de werkelijkheid te interpreteren. Wij in het Westen lijken nu maar één methodologie te hebben, en zijn daardoor ook geschaad.
Volgens Karen Armstrong “werd Mythos als primair beschouwd; het hield zich bezig met wat men dacht dat tijdloos en constant was in ons bestaan. Mythen keken terug naar de oorsprong van het leven, naar de fundamenten van de cultuur en naar de diepste niveaus van de menselijke geest.”
Ze vervolgt: “Mythe houdt zich niet bezig met praktische zaken, maar met betekenis.” Logos, daarentegen, “was het rationele, pragmatische en wetenschappelijke denken dat mannen en vrouwen in staat stelde goed te functioneren in de wereld … in tegenstelling tot mythe moet logos zich exact verhouden tot feiten en overeenkomen met externe realiteiten als het effectief wil zijn.” Armstrong waarschuwt ons dat het “gevaarlijk is om mythisch en rationeel discours door elkaar te halen.”
Een oppervlakkig begrip van de werkelijkheid
Gevaarlijk in welke zin? Hoe is het gevaarlijk? Ik zou voorlopig willen suggereren dat er drie veelzeggende manieren zijn waarop het gevaarlijk is om deze methodologieën om de werkelijkheid te begrijpen door elkaar te halen. Het eerste gevaar wordt goed uitgedrukt in een Chinees gezegde dat de woorden mystiek-wetenschap vervangt door mythos-logos; de betekenis en de parallel is echter heel duidelijk:
“Mystici begrijpen de wortels van de Tao maar niet zijn takken; wetenschappers begrijpen zijn takken maar niet zijn wortels. Wetenschap heeft geen mystiek nodig en mystiek geen wetenschap; maar de mens heeft beide nodig.”
Er is iets dramatisch onvolledigs aan onze kennis, en dus aan ons leven, als we de ene fundamentele modaliteit van ons wezen negeren en de andere te veel benadrukken. Zelfs atheïsten, zoals de Amerikaanse filosoof Thomas Nagel, zien hier het gevaar:
“Sommige mensen verlaten alle culturele religieuze vormen in afkeer, wanhoop of verlatenheid en lopen de steriele koninkrijken van het atheïsme en materialisme binnen, waarin geen transcendente uitdrukking zal worden gevonden. Ik vind het vertrouwen van het wetenschappelijk establishment dat het hele scenario zal bezwijken voor een puur chemische verklaring moeilijk te begrijpen, behalve als een manifestatie van een axiomatische toewijding aan reductief materialisme.”
Het verwarren van mythos met logos is dus gevaarlijk omdat het de werkelijkheid verkeerd interpreteert. We eindigen met een wetenschapslogos die doet alsof het de zin van het leven kan verklaren, wat niet zo is.
Maar met de uitdrukking “reductief materialisme” leidt Nagel ons naar een tweede gevaar dat ongeveer 30 jaar geleden al door Allan Bloom werd opgemerkt: “Mensen en samenlevingen hebben mythen nodig, geen wetenschap, om naar te leven.” Nu we overal om ons heen in het Westen getuige zijn van het uiteenvallen van de samenleving, van gemeenschappen, van waarden, realiseren we ons steeds meer waarom het belangrijk is om mythen te hebben om naar te leven.
De Romeinen – en het Romeinse Rijk – waren hier erg goed in (totdat ze natuurlijk zelfgenoegzaam en genotzuchtig werden en de kluts kwijtraakten). Ze genereerden altijd mythen over wat het betekende om een “goede” Romein te zijn; het meest bekend is dat dit is opgenomen in een van ‘s werelds grootste heldendichten, “De Aeneis”, geschreven tijdens het bewind van de eerste en grootste keizer, Augustus.
Wat waren de kwaliteiten die Aeneas zo groot, zo Romeins maakten? Vroomheid, toewijding aan familie en standvastigheid: Dit waren drie van de vitale onderdelen van de Romeinse mythologie over zichzelf.
Aeneas demonstreerde ze allemaal in zijn eerste ontsnapping uit Troje: hij werd geleid door de godin Venus (vroomheid); hij redde zijn vader Anchises (toewijding aan de familie) door hem op zijn rug te dragen; en hij toonde een opmerkelijke standvastigheid terwijl de slachting en het bloedbad om hem heen plaatsvonden. Het punt is dat je een goede en bewonderenswaardige Romein werd als je in overeenstemming was met deze mythe en haar waarden, die in het verhaal duidelijk naar voren komen. Romeinen probeerden Aeneas na te volgen, te zijn zoals hij was. Hij was wat wij een goed rolmodel zouden noemen.
Het is de moeite waard om op te merken dat dit burgerlijke waarden waren die de wereld van vandaag volkomen vreemd lijken: Vroomheid? Familie? Standvastigheid? Alleen al standvastigheid, bijvoorbeeld, is nu vervangen door “kwetsbaarheid”. Laten zien dat je geestelijke gezondheidsproblemen hebt lijkt tegenwoordig chique te zijn!
Het punt is echter dat welke goede, nobele burgerlijke waarden (en mythen) we ooit ook hadden (misschien kun je eens nadenken over wat jouw top drie is?), deze nu in het Westen worden uitgehold, en het resultaat is de ondergang van de samenleving.
In onze tijd heeft het reductieve materialisme geleid tot de uitputting van mythen om naar te leven, omdat de logos het heeft overgenomen en het mythische denken heeft ontkracht. Deze oppervlakkigheid (alleen naar de takken kijken) heeft een schadelijk effect, zowel persoonlijk als maatschappelijk.
Het lijkt bijna een te ruime veralgemening om het te zeggen, maar elke beschaving van enig niveau heeft dit proces meegemaakt: In de beginfase is het geloof in de mythe(s) sterk en wordt het rijk gevestigd. Na dit aanvankelijke succes lijkt het alsof mensen minder in de mythen beginnen te geloven, maar meer in hun eigen handen bij het creëren van succes, zodat mythen niet zozeer een geloof worden, maar meer een ritueel. Uiteindelijk geloven nog maar weinigen, de rituelen hollen uit en er ontstaat onenigheid – einde van het spel.
De opkomst van het fundamentalisme
Zo komen we bij de derde reden waarom dit punt gevaarlijk is, en dit is echt het centrale argument van Armstrongs boek. In wezen is het het principe (een logos verklaring) dat er voor elke actie een gelijke en tegengestelde reactie is; of anders gezegd, wanneer yang zichzelf overschrijdt, kaatst het terug naar yin, en vice versa.
De opkomst van het fundamentalisme in de drie grote religies die Armstrong bespreekt (hoewel fundamentalisme niet exclusief is voor deze religies: alle religies hebben deze neiging, inclusief het atheïsme zelf) hangt samen met de atrofiëring van het mythische denken. Omdat steeds meer mensen de mythen niet meer kunnen “geloven”, ebt de religie zelf weg; maar terwijl dat gebeurt, reageert een kern van gelovigen hiertegen en zij richten hun aandacht op het letterlijker, fundamentalistischer weergeven van de heilige teksten en geschriften.
Een ironie hiervan is dat ze vaak beweren terug te gaan naar de basis. De Protestantse Reformatie (die samenvalt met het begin van de opkomst van de wetenschap zoals we die nu kennen) deed dit: De katholieke kerk, zo beweerden ze, had de leer van de Bijbel en van de vroege kerkvaders gecorrumpeerd.
Maar de protestanten zelf vielen uiteen in verschillende subgroepen waarvan de eigen praktijk, vooral met betrekking tot hoe de Bijbel gelezen moest worden, ook – in zijn letterlijkheid – niet altijd de vroege kerkvaders volgde. Deze letterlijke interpretatie was onbekend bij veel van de vroege kerkleiders en vormde een ideaal doelwit voor de wetenschapslogos om aan te vallen, te beginnen in het midden van de 19e eeuw en tot op de dag van vandaag.
Daarom wil ik in deel 2 van dit artikel een beroemde passage uit het Oude Testament van de Bijbel onder de loep nemen, waarin een mythisch begrip – in plaats van een letterlijke of wetenschappelijke interpretatie – ons in staat stelt veel meer waarheid – waarheid over Gods schepping – te vergaren dan een letterlijke of wetenschappelijke interpretatie kan.
Inderdaad, lezen als mythos betekent dat er geen strijd is tussen wetenschap en religie in termen van relevantiedomeinen. Dat willen we toch allemaal?
Gepubliceerd door The Epoch Times (11 juni 2023): When a Culture Loses Touch With Its Mythos
