Wat gebeurt er als ons begrip van de wereld wordt opgesplitst in de concurrerende kampen van wetenschap en religie?
In het eerste deel van deze artikelenserie spraken we over het verschil tussen logos en mythos, en zeiden we dat beide vormen van kennis noodzakelijk waren voor onze menselijke overleving. In de moderne wereld was logos echter het denken gaan domineren, met als gevolg dat alle andere methodologieën werden uitgesloten, en dat dit ons collectieve leven en onze gemeenschappen verarmde.
In wezen verklaart logos hoe dingen gebeuren (en is dus het gemakkelijkst, maar niet uitsluitend, te identificeren met wetenschap), en mythos verklaart waarom dingen gebeuren; met andere woorden, de oorsprong van dingen (en is dus het gemakkelijkst, maar niet uitsluitend, te identificeren met religie).
De overschrijding van de grenzen van de wetenschap
Er zijn betreurenswaardige gevolgen van deze breuk tussen mythos en logos en dus ook tussen wetenschap en religie. In het geval van de wetenschap heeft dit geleid tot wat ook wel “sciëntisme” wordt genoemd, een vorm van overschatting waarbij de wetenschap pontificaal theologische en mythologische kwesties bespreekt zonder er veel vanaf te weten. In de bestseller “The God Delusion” uit 2006 bijvoorbeeld, is het inzicht van de auteur in zowel de geschiedenis als de theologie zeer beperkt en wordt er veel gebruik gemaakt van cherry picking. Professor Terry Eagleton, zelf agnosticus, merkte over het boek op: “Stel je iemand voor die een uiteenzetting houdt over biologie en wiens enige kennis van het onderwerp het ‘Book of British Birds’ is, dan heb je ongeveer een idee hoe het voelt om Richard Dawkins over theologie te lezen.”
Sommige wetenschappers erkennen het oneigenlijke gebruik van het sciëntisme. Zoals Nobelprijswinnaar Sir John C. Eccles het uitdrukte in zijn boek “Evolution of the Brain: Creation of the Self,”:
“Ik beweer dat het menselijk mysterie ongelooflijk wordt vernederd door het wetenschappelijk reductionisme, met zijn claim in beloftevol materialisme om uiteindelijk de hele geestelijke wereld te verklaren in termen van patronen van neuronale activiteit. Dit geloof moet geclassificeerd worden als bijgeloof. … We moeten erkennen dat we spirituele wezens zijn met zielen die in een spirituele wereld bestaan, net zoals we materiële wezens zijn met lichamen en hersenen die in een materiële wereld bestaan”.
Anders gezegd: Wetenschap is geen wetenschap als het onbewezen aannames doet over de ultieme werkelijkheid – het “waarom”, met andere woorden.
Het effect van materialisme op religie
In het geval van mythos en religie levert deze breuk nog een ander probleem op. Als bepaalde wetenschappers (en de mainstream media trouwens ook) het “beloftevol materialisme” bepleiten onder het mom van wetenschappelijke waarheid, en tegelijkertijd de waarheden van religies aanvallen, zien we dat het literalisme (dat wil zeggen dat teksten één en slechts één betekenis hebben) en het fundamentalisme (dat is het geloof dat in daden wordt omgezet en dat die ene ‘betekenis’ door iedereen moet worden aanvaard) de leegte binnensluipen die ontstaat door de ineenstorting van de mythos en het mythos-denken.
De fundamentalisten eindigen als dogmatische materialisten die het mythos-denken eenvoudigweg niet kunnen onderhouden, laat staan begrijpen; en religieuze literalisten die verslaafd raken aan interpretaties van teksten die enorm afwijken van hoe die teksten ooit werden begrepen door eerdere gemeenschappen van gelovigen.
Origenes (185-253 na Christus) is bijvoorbeeld een goed voorbeeld van een van de vroege kerkvaders die een mythosbenadering voorstond om de Schrift te interpreteren, net als Augustinus van Hippo (354-430 na Christus) en Gregorius de Grote (540-604 na Christus).
De problemen van fundamenteel literalisme
Een van de kenmerken van dit literalisme is wat we “selectief tekstgebruik” zouden kunnen noemen: Bepaalde heilige teksten worden verondersteld de juiste te zijn en dus worden teksten die hun centrale stelling lijken tegen te spreken genegeerd of wegverklaard. Bovendien komt het fundamentele literalisme snel in de problemen met “echte” wetenschap: Het meest in het oog springende voorbeeld hiervan is waarschijnlijk de datering van de schepping van de wereld versus het Genesis-verslag. Ik kom hier nog op terug, maar om duidelijk te zijn over mijn eigen positie: Ik ben niet anti-wetenschappelijk, want de wetenschap heeft ons veel (maar niet alles) te leren over de wereld waarin we leven.
Maar eerst, hoe was dit mythos-achtige denken dat theologen zoals Origenes onderwezen opgebouwd? Er zijn veel variaties op een thema, maar het belangrijkste is, denk ik, te beseffen dat er een letterlijk tekstbegrip is, een niet-literair (verborgen) begrip en een moreel of spiritueel begrip dat de andere betekenissen kan overstijgen of overtreffen.
Neem bijvoorbeeld het eenvoudige woord “Jeruzalem” in de Bijbel. Wat betekent het? Heel duidelijk en letterlijk kan het verwijzen naar de geografische stad in Israël. Maar minder voor de hand liggend is dat het kan verwijzen naar een verborgen betekenis, bijvoorbeeld van de Heilige Kerk; of het kan de trouwe ziel aanduiden van wie streeft naar het visioen van eeuwige vrede; of tenslotte, zoals de klassieke en middeleeuwse geleerde Harry Caplan opmerkte, duidt het zelfs op het leven van de bewoners in de hemel die God geopenbaard zien in Zion. Als we ons op slechts één betekenis fixeren, missen we misschien de andere. En hier gaat het maar om één woord! Wat zou er kunnen gebeuren als we naar hele zinnen kijken?
Om terug te komen op een eerder punt: Een van de beroemdste conflicten tussen mythos en logos betreft de chronologie van de schepping. Bisschop Ussher was een Engelse 17e-eeuwse theoloog – een van de velen – die berekende dat de wereld begon in het jaar 4004 voor Christus (en hij berekende zelfs de dag, de maand en de tijd in 4004 voor Christus!) Andere theologen berekenden andere data, maar wat die data ook waren, ze wijken enorm af van wetenschappelijke berekeningen.
Maar laten we ook hier duidelijk zijn: Wetenschappelijke berekeningen van de geschatte datum van het ontstaan van het universum en de aarde zijn de afgelopen 100 jaar ook veranderd. Zullen ze weer veranderen? Naar aanleiding van nieuw bewijs lijkt het zeer waarschijnlijk dat ze dat zullen doen en dus is het idee dat er op de een of andere manier een correct of definitief antwoord op deze kwestie is inherent problematisch.
Maar het punt is dat als je de Bijbel probeert te lezen alsof het een wetenschappelijk leerboek is, ontworpen om ons de datum van de schepping van de aarde te geven, je de Bijbel fundamenteel verkeerd leest en de kloof tussen wetenschap en religie op een volstrekt onnodige manier vergroot.
Interessant genoeg hebben het sciëntisme en het fundamentalisme één ding gemeen: de zoektocht naar zekerheid – het volledig vermijden van dubbelzinnigheid, het brandende verlangen om te geloven of onveranderlijke teksten of onweerlegbare feiten te onderschrijven.
Zekerheid in de wetenschap is echter bedrieglijk, zoals veel eminente en briljante wetenschappers ons vertellen: “Als je dacht dat wetenschap zeker was, dan is dat gewoon een fout van je”, zei Nobelprijswinnaar voor natuurkunde Richard Feynman. En alsof dat nog niet genoeg is, vertelt de geschiedenis van de wetenschap ons zelf dat haar waarheden, modellen en paradigma’s verschuiven en veranderen.
De veelzijdige heilige tekst
Als we de Bijbel op de meest vluchtige manier bekijken, zien we ook dat het niet één boek is, maar een verzameling van 66 boeken (in de protestantse traditie) met een groot aantal auteurs, over een groot tijdsbestek van de menselijke geschiedenis, en bovendien in een rijkdom aan verschillende genres. Om even op dit laatste punt in te gaan: Verschillende genres vereisen dat we een tekst op een andere manier lezen. We zouden bijvoorbeeld niet denken dat het lezen van een roman, het lezen van een liefdesbrief, het lezen van een recept uit een kookboek, het lezen van een zakelijk contract, het lezen van een gedicht allemaal op dezelfde manier gelezen zouden moeten of kunnen worden. Zouden we dat doen? Helemaal niet.
De Bijbel bevat dus historische verhalen, wijsheidsliteratuur, brieven en epistels, homilieën, parabels, apocalyptische en profetische literatuur, wetboeken en morele geboden, priesterlijke en kerkelijke instructies, theologische en heilsdebatten, poëzie (een grote hoeveelheid), enzovoort. Verrassend genoeg vinden we in de laatste categorie dat volgens sommigen meer dan 30 procent van het Oude Testament eigenlijk poëzie is.
Niet alleen de voor de hand liggende teksten zoals de Psalmen zijn poëzie. Er zijn zeer sterke argumenten om te beargumenteren dat het Boek Openbaring een gedicht is. Nick Page beschrijft in zijn fascinerende boek “Revelation Road” de schrijver van het boek Openbaring, Johannes, als “een dichter”. En daarom maakt Openbaring zoveel mensen bang. Omdat ze het blijven lezen als proza.” Het lezen van poëzie is heel anders dan het lezen van proza – heel, heel anders; in feite is een van de belangrijkste kwaliteiten van poëzie, in tegenstelling tot proza, de ingebouwde ambiguïteit. Wat betekent een gedicht precies?
Als we erover nadenken, is er een mooie symmetrie in het beschouwen van het boek Openbaring als poëzie. Het is het laatste boek van de Bijbel en Genesis bevat als eerste boek, vooral in de pre-Abrahamitische eerste hoofdstukken, ook grote hoeveelheden poëzie. Zijn dit dan het soort teksten waarop we een schatting van de wetenschappelijke leeftijd van de aarde zouden baseren?
Bovendien, is het weten van de exacte datum van de leeftijd van de Aarde, of het Universum, of het moment van de schepping eigenlijk wel belangrijk op een volledig zinvolle manier? Als de Aarde bijvoorbeeld niet in 4004 voor Christus zou zijn geschapen, maar in 4005 voor Christus, zou dat de dingen anders maken voor ons? Of wat als het 40.000 v. Chr. of 400.000 v. Chr. of 4 miljoen v. Chr. zou zijn, zou dat invloed hebben op de spirituele realiteit van het mens zijn? Hangt er iets belangrijks voor ons leven af van dit feit (of moet ik zeggen “weetje”)? Nauwelijks.
Eigenlijk is het veel belangrijker dan precies te weten wanneer de schepping plaatsvond, te weten dat er een schepping was en dat deze alleen kan hebben plaatsgevonden door tussenkomst van een Goddelijke Geest, die we in de Westerse traditie God noemen.
Dit laatste punt wordt briljant samengevat in Eric Hedin’s “Geannuleerde wetenschap”: “Absoluut niets kan niet iets produceren, want als het dat vermogen had, zou het iets hebben, en dus zou het niet niets zijn. Hieruit kunnen we concluderen dat er altijd iets heeft bestaan omdat er nu iets bestaat. Tot zover gebruiken we gewoon logica.” Het “iets” dat altijd heeft bestaan, noemen we God.
In deel 3 van deze serie gaan we direct naar Genesis om de wonderen te zien die de poëzie (de mythos) openbaart over God, de schepping en de mensheid. Deze wonderen zijn veel belangrijker dan het traceren van genealogieën om letterlijke data vast te stellen, zoals ik hoop aan te tonen.
Gepubliceerd door The Epoch Times (9 juli 2023): When Materialism Infringes on Religion’s Domain
