Plato is terecht beroemd als een van ‘s werelds grootste filosofen. De 20e-eeuwse filosoof A.N. Whitehead merkte ooit op dat de hele westerse filosofie slechts “een reeks voetnoten van Plato” is.
Aan het eind van zijn boek “De Republiek” vertelt Plato over de merkwaardige mythe van Er. “Mythe” heeft hier de oud-Griekse betekenis van “verslag” en niet onze hedendaagse opvatting dat het iets onwaars is of een traditioneel verhaal met bovennatuurlijke wezens, helden, goden, zoektochten en dergelijke.
In deze mythe-vertelling van Er komen inderdaad bovennatuurlijke wezens voor! Maar dit is geen oude Griekse mythe als verhaal; het is een verslag van een filosoof over hoe de werkelijkheid in elkaar zou kunnen zitten.
Om deze redenen, dat het geen traditionele mythe is (en daarom niet voorkomt in de meeste compendia van Griekse mythen) en dat het geschreven is door een filosoof (vergeet niet dat Plato de dichters wilde verbieden als te subversief), ben ik huiverig om er te veel status of geloofwaardigheid aan toe te kennen. Maar anderzijds komt het van een van de diepzinnige ouden, en dat respecteer ik ten zeerste.
Wat is de mythe van Er en hoe helpt het ons vandaag de dag?
De mythe van Er
Er was een man die stierf in de strijd, en samen met anderen die ook gestorven waren, werd hij naar het hiernamaals geleid. Daar kwam hij op een prachtige plaats waar rechters waren die beslisten waar men heen moest in het hiernamaals. Er waren twee deuren (met een ingang, en een uitgang) naar de hemel, en twee deuren (weer ingang en uitgang) naar de aarde. Goede zielen werden naar de hemel gestuurd, en slechte naar de aarde. De held, Er, werd niet naar één van beide plaatsen gestuurd, maar moest blijven waar hij was, zodat hij het hele proces kon zien en aan de levenden kon melden wat er na de dood gebeurde.
Wat gebeurde er? Zij die naar de hemel gingen kwamen schoon en gelukkig terug en meldden onbeschrijflijke schoonheden; zij die van de aarde terugkwamen waren vuil en ellendig. De laatsten moesten duizend jaar boeten voor elke zonde die ze hadden begaan.
Bovendien waren er enkelen—tirannen, moordenaars en degenen die zich schuldig maken aan andere grove zonden—die helemaal niet mochten terugkeren; hun zielen werden voortdurend gevild.
Maar voor hen die konden terugkeren, was hun reis op dat moment slechts de eerste etappe. Na nog eens zeven dagen kwamen zij allen bijeen in een weiland met Noodzaak, haar dochters (de Schikgodinnen) en de Sirenen.
Hier vindt een loterij plaats waarbij het duidelijk is dat wat gekozen wordt door ieder individu zijn eigen verantwoordelijkheid is. In wezen (nogal een filosofisch punt van een filosoof) moet de keuze die zij maken aantonen dat zij hebben geleerd van hun ervaringen, zowel in hun fysieke leven als wat hen tot nu toe is overkomen in het hiernamaals.
Op dat moment kunnen zij ervoor kiezen te reïncarneren als een ander mens of zelfs als dier. Alvorens dit te doen, drinken zij het water der vergetelheid en beginnen zo hun nieuwe leven met een schone lei. De ziel gaat echter terug naar het leven omdat de ziel onsterfelijk is.
Er drinkt dit water niet, en dus is hij in staat om (op de 10e dag en op dramatische wijze) te ontwaken op de begrafenisbrandstapel die op het punt staat zijn stoffelijk overschot te verwijderen en terug te keren naar het leven om uit te leggen wat er werkelijk gebeurt na de dood.
Waarom is dit vandaag relevant of belangrijk? Is het niet gewoon loze speculatie, zij het van filosofische aard?
Onze zielen zijn onsterfelijk
Ik denk dat er vier redenen zijn waarom dit verhaal belangrijk is. De eerste en misschien wel de belangrijkste is dat de grote filosoof Plato het eens lijkt te zijn met de wijsheid van de eeuwen, namelijk dat er een onsterfelijke ziel bestaat.
De ziel is iets dat alle culturen uit het verleden kenden en vereerden, of het nu gaat om de Sumerische, Babylonische, Egyptische, Griekse, Romeinse, Noorse en Keltische culturen, om nog maar te zwijgen van de grote hedendaagse religies, waaronder de islam, het hindoeïsme, het christendom, het jodendom en zelfs het boeddhisme. Ik noem het boeddhisme als laatste vanwege zijn eigen opvattingen over reïncarnatie die gedeeltelijk overeenkomen met Plato’s versie.
Houd in gedachten dat reïncarnatie op zijn manier een vorm van helbeleving kan zijn, want zoals Er opmerkt, kiezen niet allen die hun nieuwe leven kiezen wijselijk.
In de materialistische wereld waarin we nu leven, kan dit ouderwets en irrelevant lijken, maar het gewicht van deze getuigenis is enorm. Als we het negeren, moeten we alle oude en huidige religieuze volkeren afdoen als primitieve onwetenden, en een arrogantie uitstralen van zulke duizelingwekkende proporties dat alleen het Griekse woord “hubris” echt de wortel van de zonde raakt.
En dat brengt ons bij het tweede punt.
We zullen worden beoordeeld
De onsterfelijkheid van de ziel erkennende, is er ook haar oordeel in het hiernamaals. Als het geloof in de onsterfelijkheid van de ziel een impopulaire gedachte is in het Westen, dan is “oordeel”—verantwoording afleggen—nog impopulairder en te mijden.
We denken gewoon niet graag dat we verantwoordelijk zijn voor onze daden, ondanks het feit dat we allemaal een geweten hebben. Totdat we ons geweten begraven of dichtschroeien, waarschuwt het ons voor wangedrag via de emoties van schuld, schaamte, wroeging en dergelijke.
In het Westen proberen we eerder het oordeel te ondermijnen. Dat doen we in de eerste plaats door de taal te verbasteren. Zoals New York Times columnist en schrijver David Brooks het zegt in zijn boek “The Road to Character”:
“Als de moderne cultuur probeert zonde te vervangen door ideeën als dwaling of ongevoeligheid, of probeert woorden als “deugd”, “karakter”, “kwaad” en “ondeugd” helemaal uit te bannen, maakt dat het leven niet minder moreel; het betekent alleen dat we de onontkoombare morele kern van het leven hebben verdoezeld met oppervlakkige taal. … Bovendien is het begrip zonde noodzakelijk omdat het radicaal waar is.”
De basiswoordenschat van moraliteit
Dit leidt tot ons derde punt over het belang van de mythe van Er: Het verhaal benadrukt de noodzaak van persoonlijke verantwoordelijkheid. Natuurlijk, als we de basiswoordenschat van de moraal niet meer hebben—woorden als “goed” en “kwaad”, bijvoorbeeld—dan wordt het nemen van verantwoordelijkheid veel moeilijker voor ons. Lang geleden, in de jaren 50, zei de christelijke humaniste Dorothy L. Sayers: “Ons vertrouwen in vermogens als wil en oordeel is ondermijnd, en door het instorten daarvan is een groot deel van ons belang in onszelf als verantwoordelijke individuen verloren gegaan.”
Ons lot kiezen
Het vierde punt tenslotte is een gevolg van het derde punt: het belang van de keuzes die wij maken. Deze keuzes bepalen alles, waarbij “alles” onze bestemming of ons lot is.
Het is interessant dat in de mythe de drie schikgodinnen (die hier de dochters van de noodzakelijkheid verpersoonlijken) aanwezig zijn bij de loting. Zoals we in de moderne wereld zeggen: keuzes hebben gevolgen, maar steeds meer mensen lijken dit feit te willen negeren. Schrijfster en filosofe Ayn Rand had een prachtig aforisme dat de kwestie perfect samenvat: “We kunnen de werkelijkheid negeren, maar we kunnen de gevolgen van het negeren van de werkelijkheid niet negeren.”
Een andere manier om deze waarheid uit te drukken is te zeggen dat het leven zin heeft omdat het leven moreel is. Er is goed en er is fout, en de “Spil der Noodzaak” (het universum) handhaaft deze structuur. Dit brengt ons meteen terug naar punt twee: Er is een oordeel.
Dit is zeker een groot tegengif voor veel van ons hedendaagse denken en geloven, ongeacht onze specifieke religieuze overtuiging: De ziel is onsterfelijk. Er is een oordeel na de dood. (Vaak echter ook in het leven, want zoals de boeddhisten zeggen: “Je wordt niet gestraft voor je woede, je wordt gestraft door je woede.”)
We zijn verantwoordelijk voor onze daden, en daarom hebben de keuzes die we maken eeuwige gevolgen. Geloven in deze stellingen verheft het menselijk leven, want zoals de Dante-geleerde Prue Shaw opmerkte: “Instinctief handelen uit verlangen is een dier zijn.” Moraliteit is daar een tegengif voor.
Gepubliceerd door The Epoch Times ( 7 maart 2023): What Plato’s ‘Myth of Er’ Tells Us Today