Als de gastheer de deur opendoet, komen de gasten gekleed in spijkerbroek binnen, geven de gastheer een high five, roepen ” Hey!” en zoeken een plekje om te zitten, of lopen door naar de barbecue in de achtertuin. Sociale bijeenkomsten zijn tegenwoordig informele aangelegenheden. De meeste mensen gaan zelden naar formele gelegenheden, laat staan met “belangrijke mensen”.
Om uitgenodigd te worden voor een evenement met belangrijke mensen is meer formaliteit nodig: pak en stropdas, nette kleding, de gasten pratend in kleine groepjes, drankjes en hors d ‘oeuvres aantrekkelijk aan de kant gezet in een smaakvol ingerichte ruimte.
Stel je eens voor hoe het zou zijn om een bijeenkomst bij te wonen met enkele van de grootste figuren die ooit geleefd hebben, zelfs godheden, en plaats er een foto van op sociale media.
Van hemel naar aarde
Rond de eeuwwisseling van de 15e eeuw maakten kunstenaars in Europa schilderijen op gescharnierde panelen, zodat ze konden worden opgevouwen om ze te beschermen en op te bergen. Het beroemdste schilderij met meerdere panelen (een polyptiek genoemd) is het Lam Gods van Jan van Eyck. Het middenpaneel toont Jezus als koning van een hemels koninkrijk, met aan weerszijden panelen waarop Maria zijn moeder en Johannes de Doper staan afgebeeld.
Kunstenaars wilden Jezus en de heiligen in de hemel afbeelden, maar op zo’n manier dat zij dichter bij de mensen kwamen te staan. Deze techniek evolueerde van formele hoofse omgevingen naar huiselijke omgevingen die Maria, Jezus en de heiligen meer toegankelijk maakten. De schilderijen tonen figuren bijeen in één omgeving; heiligen, engelen, en zelfs degenen die voor het kunstwerk betaalden worden afgebeeld met de eregasten: Maria en het kindje Jezus.
Fra Angelico (1400-1455), de kunstenaar monnik van het San Marco klooster in Florence, Italië, wordt beschouwd als de eerste kunstenaar die een groep figuren arrangeerde als een “sacra conversazione,” of heilig gesprek. In zijn Annalena-altaarstuk bracht hij figuren samen in dezelfde ruimte, als aan het hof van een vorst. De figuren, uit verschillende historische perioden, staan respectvol naast de Maagd en het Kind.
Om zijn figuren samen te brengen, oriënteerde hij ze op een horizontaal paneel. De sacra conversazione techniek bracht daarmee een grote verandering in de schilderkunst teweeg. Kunstenaars maakten minder gebruik van afzonderlijke verticale panelen en plaatsten in plaats daarvan alle figuren op één paneel of doek. Kunstenaars begonnen toen vaker het horizontale formaat te gebruiken, de oriëntatie die kunstenaars vandaag de dag het meest gebruiken.
Fra Angelico schilderde verschillende van deze horizontale composities. Bovendien, terwijl vroegere schilders Maria en het kindje Jezus veel groter voorstelden dan de omringende figuren, om hun belang te tonen, schilderde Fra Angelico hen proportioneel even groot als andere figuren, hoewel de twee centraal blijven staan in zijn sacra conversazione composities.
Het Annalena-altaarstuk werd gemaakt in opdracht van het klooster van St. Vincent van Annalena en toont de Madonna en het kindje Jezus schuin zittend op een eenvoudige verhoogde troon. Links van Maria zien we (van links naar rechts) de heiligen Petrus de Martelaar, Damiaan en Cosmas; rechts (van links naar rechts) de heiligen Johannes de Evangelist, Lawrence de eerste martelaar, en Franciscus van Assisi.
Onderaan het schilderij bevindt zich de predella, een reeks panelen die horizontaal zijn gerangschikt. Een gouden achtergrond laat zien dat het hier niet om een natuurlijke omgeving gaat; het kunstwerk heeft iets hemels. De figuren, allemaal met aureolen om hun heilige status aan te geven, zijn aan het lezen of met elkaar in gesprek, als op een gewone dag in een hemels hof.
De kunstenaar introduceerde nog een andere vernieuwing, door St. Cosmas naar Maria en Jezus te laten gebaren terwijl hij de toeschouwer aankijkt. “Het Annalena-altaarstuk zou het model worden voor andere Florentijnse altaarstukken tot in de vroege jaren 1500,” aldus GrandCentralPark.org.
Huiselijke omgeving
Deze compositietechniek sloeg aan. De Noordelijke renaissanceschilder Jan van Eyck, aan wie de uitvinding van de olieverf wordt toegeschreven, gebruikte de sacra conversazione stijl om een alledaags persoon in zijn schilderij op te nemen. “Madonna met kanunnik van der Paele” toont Maria en het kindje Jezus in het midden van de compositie, zittend op een lage troon. Zij wordt omringd door de heilige Donatianus van Reims, links van haar en rechts de opdrachtgever van het schilderij, kanunnik Van der Paele, geflankeerd door zijn beschermheilige, de heilige Joris, gekleed in een harnas.
De rijke geestelijke was ernstig ziek en bedoelde het schilderij als altaarstuk ter nagedachtenis aan zichzelf. Latijnse inscripties op de originele randen identificeren de heiligen, terwijl van der Paele bekend is uit historische verslagen. De heilige Joris presenteert de schenker aan Maria, met de helm in de hand. De figuren dragen rijke opsmuk: bont, zijde en brokaat.
Deze informele setting, alsof in Maria’s privé-vertrekken, toont Jezus die met een vogel speelt terwijl hij zijn bezoekers begroet. Van der Paele kijkt geen van de hemelse figuren rechtstreeks aan, maar staart in de verte, het sociale en geestelijke decorum observerend. Dit is Van Eycks enige horizontale schilderij en één van de vroegst bekende sacra conversazione composities van de Noordelijke Renaissance.
Titiaan maakte verschillende schilderijen met deze horizontale compositie en plaatste zijn figuren in een nog intiemere setting. Alsof in het woonvertrek van een vooraanstaande dame speelt de Maagd met haar bewegelijke kind als de gasten arriveren. De heiligen Dorothy en George naderen om met de baby te spelen. “In het ontspannen en zelfverzekerde schilderij brengt Titiaan de charmes van de familiekring naar ‘sacra conversazione’,” aldus de Web Gallery of Art.
De heiligen verschijnen als toegeeflijke familieleden van het speelse kind. Verder zien we in deze composities vaak een naar achteren getrokken groen gordijn, zoals in Rafaëls “Sixtijnse Madonna“, alsof het de kijkers een glimp van de hemel wil laten zien.
Botticelli gebruikte deze techniek in kunstwerken als het San Barnaba-altaarstuk. Als engelen een gordijn wegtrekken, verschijnen de figuren rond de Maagd en het Kind geanimeerd en met expressieve gezichtsuitdrukkingen.
Dominico Ghirlandaio’s “Tronende madonna met heiligen” toont het prachtige hof van Maria en haar kind terwijl ze worden omringd door heiligen en engelen. Rond Maria verschijnen aartsengelen – links de heilige Michaël en rechts de heilige Rafaël – en onder haar knielen de heiligen Justus en Zenobius. De sterke, scherpe lijnen en rijke, stralende kleuren verwijzen naar een hemels rijk, terwijl fruitbomen en groenblijvende planten op de achtergrond een natuurlijke omgeving vormen.
Toen opdrachtgevers deze intiemere schilderijen in hun privéwoningen plaatsten en ze gebruikten als objecten van gebedsdevotie, reageerden kunstenaars op hun beurt. Deze schilderijen zouden een belangrijke bron van inkomsten worden voor Italiaanse kunstenaars.
Hoe met elkaar om te gaan
Kunstenaars uit de Renaissance gebruikten sacra conversazione om toeschouwers te inspireren tot opbeurende interacties met anderen. Deze schilderijen kunnen ons laten zien hoe we een sociale bijeenkomst kunnen houden: een gracieuze omgeving met zachte, mooie muziek en een attente gastheer die welgemanierde gasten bedient met stille waardigheid.
Wij zijn sociale wezens en zijn dat altijd geweest. In de huidige cultuur van afnemende formaliteiten, gaat het bij informele bijeenkomsten vooral om eten en drinken en wordt er niet zozeer gesproken over wat belangrijk of inspirerend is. Maar misschien willen we nog even opfrissen wat we geleerd hebben over hoe je te gedragen in beleefd gezelschap. Net als de drie engelen die Abraham en Sara of Jezus bezoeken tijdens het Laatste Avondmaal in de Bijbel, weten we misschien nooit of een hemels wezen ons bezoekt of wie onze gastheer zou kunnen zijn.
Origineel gepubliceerd door The Epoch Times (16 april 2022): Gatherings of Holy Ones: ‘Sacra Conversazione’
