Toen de oude toegewijden van Boeddha Shakyamuni voor het eerst “de verlichte” in visuele vorm voorstelden, wendden zij zich tot de Griekse kunst, die door Alexander de Grote naar de noordwestelijke hoek van het Indiase subcontinent was gebracht. In het gebied dat bekend staat als Gandhara, een bloeiende boeddhistische cultuur, namen zij het naturalisme van de Griekse beeldhouwkunst over, maar voorzagen de figuur van een goddelijke pathos die Griekenland nooit eerder had gezien.
In een bijzonder exemplaar dat in het Nationaal Museum van Tokio wordt bewaard, staat de Boeddha bovenop een bloemenbasis tegen een groot aureool. De gestileerde draperie golft als een dunne sluier, terwijl de contouren van zijn lichaam er subtiel onder schuilgaan en alleen aan de borst, buik en linkerknie uitsteken. Het lijkt misschien dat deze figuratieve technieken slechts een afgeleide vorm zijn van de Griekse kunst, die niet te vergelijken is met de gespierde proporties van een Atheense atleet of de dynamiek van een hellenistische soldaat. Maar voor de Gandhara-kunstenaar diende het statische en frontale lichaam slechts als tegenhanger van het gezicht van de Boeddha, dat uiterlijk uitdrukking gaf aan de transcendente geest van binnenuit. Zijn gelaatstrekken zijn geïdealiseerd, zijn ogen neergeslagen; hoewel verstoken van menselijke emoties, straalt hij een zekere sfeer uit van vrede, mededogen en rechtschapenheid die alleen gevonden kan worden in een verlichte, die niet gehinderd wordt door zijn wereldse houding.
Griekse kunst en haar weg naar het oosten
Toen de beeldhouwkunst in het klassieke Griekenland (480-323 v. Chr.) tot volle ontwikkeling kwam, hadden kunstenaars een duidelijke norm voor ideale schoonheid. Onder invloed van de strenge sculpturale vormen van Egyptische goden en farao’s, brachten Griekse kunstenaars de kunst naar een nieuw niveau van naturalisme door aandacht te besteden aan de subtiliteiten van de menselijke anatomie en de figurale houding.
Polykleitos, een beeldhouwer uit de vijfde eeuw voor Christus, vestigde zijn beroemde canon van geïdealiseerde mathematische verhoudingen en evenwicht. Dit wordt het best weergegeven door zijn veel gekopieerde Doryphoros of “Speer-drager”—een krijger die volledig naakt staat, met elk spiertje duidelijk gedefinieerd maar volledig in rust. Zijn heup helt lichtjes over, waarbij hij één been ontspant en zijn gewicht op het andere rust. De S-vormige kromming van zijn torso creëert een klassieke “contrapposto” houding, die een gevoel van gemak en nonchalance van het lichaam overbrengt. Zijn ogen staren wezenloos in de leegte en tonen een stoïcijnse ongevoeligheid voor onwaardige menselijke passies.
Deze artistieke idealen van het klassieke tijdperk veranderden echter toen Alexander de Grote de Griekse stadstaten verenigde en de Griekse kunst over zijn hele transcontinentale rijk bracht. In deze Hellenistische periode (323-31 v. Chr.) werden actie en emotie vaak afgebeeld, niet in het minst in reliëfsculpturen met gevechtsscènes. Op een sarcofaag in het huidige Libanon is Alexander zelf afgebeeld op een steigerend paard, midden in een verhit gevecht. Zijn opgeheven arm staat klaar om een Perzische soldaat neer te slaan, wiens paard al uitgeput op de knieën ligt. De pathos van het slagveld in deze doorlopende scène wordt niet alleen uitgedrukt door de individuele gezichten van de figuren, maar ook door de dramatische draaiingen van hun verstrengelde lichamen.
Als gevolg van Alexanders expedities door Europa, Afrika en Azië begon de Griekse kunst een wereldwijde invloed uit te oefenen, die tot in Noord-India merkbaar was. Maar na zijn vroegtijdige dood brokkelde Alexanders rijk onmiddellijk af. Koninkrijken in Centraal-Azië en het Midden-Oosten werden al snel onafhankelijk, hoewel ze veel van de oude Griekse invloed behielden, ook op het gebied van taal, schrift en muntslag. Toen Gandhara-boeddhisten dus voor het eerst hun spirituele leraar in fysieke vorm wilden afbeelden, was het hellenistische beeldhouwwerk dat gemakkelijk beschikbaar bleek voor aanpassing.
Boeddhisme in Gandhara
De aanpassing van de Griekse beeldtaal voor een alternatief soort spiritualiteit vereiste niettemin een nieuwe wijze van artistieke weergave. Hoewel hij de technieken van figuratie en draperie absorbeerde, nam de Gandhara-kunstenaar afstand van uitersten van emotie en onpasselijkheid en probeerde hij de innerlijke geest van de Boeddha uit te drukken door middel van manifeste vormen, die een ongeëvenaarde uitstraling van sereniteit en rechtschapenheid uitstralen.
Deze innerlijke geest die door de beeldhouwer is vastgelegd, kan alleen worden begrepen in het licht van de leer van de Boeddha. Shakyamuni, een prins die leefde in het noorden van India (het huidige Nepal) tussen het midden van de zesde en het midden van de vierde eeuw voor Christus, werd geraakt door het menselijk lijden van ziekte, ouderdom en dood en besloot afstand te doen van alle wereldse bezittingen op zoek naar een toestand voorbij de onvermijdelijke cycli. Onwrikbaar tegenover verlangens en beproevingen bereikte hij verlichting door meditatie en besefte hij dat de wisselvalligheden van het menselijk leven voortkwamen uit eigen daden uit het verleden. Zo begon hij een pad te onderwijzen voor mensen om het lijden te overstijgen door de cycli van reïncarnatie te begrijpen, onvruchtbare verlangens te elimineren en hun rechtschapen gedrag en geest te cultiveren.
Nadat hij een groot aantal volgelingen had gekregen, werd Shakyamuni bekend onder de Sanskriettitel “Boeddha” (“De Ontwaakte”), en de methode van spirituele ontwikkeling die hij onderwees werd “Boeddhisme” genoemd, dat zich langs de Zijderoute verspreidde tot in Iran en Japan. Gelegen in het midden van dit enorme netwerk van cultuur en handel, bloeide Gandhara op onder machtige boeddhistische keizers en werd bijna zes eeuwen lang een belangrijk centrum van religie en handel.
Vandaag de dag herinneren de vele beelden van Boeddha en bodhisattva’s uit deze unieke beschaving ons aan de culturele en artistieke diversiteit van het Hellenistische Oosten en getuigen van hoe boeddhistische spiritualiteit de Griekse beeldhouwkunst veranderde in een nieuw soort goddelijk beeld—dat van groot mededogen.
Gepubliceerd door The Epoch Times ( 5 maart 2023): Ancient Gandhara: Greek Art and Buddhist Statuary