Over smaak valt niet te twisten: De betekenis van schoonheid en kunst overdenken
We hebben allemaal wel eens de uitdrukking “Over smaak valt niet te twisten” gehoord, maar wat betekent deze uitdrukking precies? In deze serie willen we een onbevangen blik werpen op de filosofische debatten over wat wij als mooi en als kunst beschouwen. Door middel van open vragen en reflectie hopen we een beter begrip te krijgen van schoonheid en kunst en de plaats die dit in ons leven inneemt.
Raphaels School van Athene
In het begin van de 16e eeuw schilderde de Italiaanse renaissance schilder Raphael Sanzio da Urbino, onder het patronaat van Paus Julius II, één van de grootste fresco’s uit onze geschiedenis, “De School van Athene”.
Volgens kunstenaar en kunsthistoricus Giorgio Vasari toont het fresco ” theologen, die filosofie en astrologie verzoenen met de theologie…” en portretteerde Raphael “alle wijzen van de wereld die verschillende argumenten uiteenzetten” (Vasari 312).
Meer dan vijftig figuren zijn op het fresco afgebeeld, maar wij zullen alleen kijken naar de twee centrale figuren die Plato en Aristoteles voorstellen.
Raphael beeldt Plato en Aristoteles schouder aan schouder af. Plato staat links en is waarschijnlijk gemodelleerd naar Leonardo da Vinci, een tijdgenoot van Raphael. Plato houdt zijn boek “Timaeus” onder zijn linkerarm en wijst met zijn rechterhand naar de hemel. Hij draagt rood en grijs, die de ongrijpbare elementen vuur en lucht kunnen voorstellen.
Aristoteles, een leerling van Plato, staat rechts van Plato. Hij draagt zijn boek “Ethica Nicomachea” in zijn linkerhand en wijst met zijn rechterhand naar voren, met zijn handpalm naar de grond gericht. Hij draagt blauw en groen, die de tastbare elementen water en aarde kunnen voorstellen.
Wat betekent dit voor ons gevoel en begrip van schoonheid en de manier waarop dat ons wereldbeeld beïnvloed?
Plato
In de “Republiek” suggereert Plato dat de wereld die wij met onze vijf zintuigen ervaren, slechts een schaduw is van een veel grotere werkelijkheid, een wereld van vormen. Plato beschrijft deze grotere werkelijkheid in “Timaeus” als geschapen door een goddelijke ambachtsman die het universum mathematisch ordent en structureert.
Als we naar de bovenkant van de compositie kijken, waar Plato naar wijst, zien we geometrische vormen die boven de figuren op de afbeelding zweven. We kunnen dit interpreteren als een verwijzing naar de orde en harmonie van de structuur van het universum.
Interessant genoeg illustreerde in 1509 Leonardo da Vinci, de kunstenaar die door Raphael als model voor Plato is gebruikt, de Platonische vaste lichamen voor Luca Pacioli’s boek “De Goddelijke Verhoudingen”. Deze wiskundige modellen werden geacht overeen te komen met de goddelijke orde van het bestaan.
Onder de geometrische vormen, maar nog steeds boven de menselijke figuren, staan twee marmeren beelden van de goden Apollo en Athena.
Apollo, links, is de god van de schoonheid, de wiskunde en de orde. Hij is afgebeeld met in zijn linkerhand een snaarinstrument, dat afhankelijk van de lengte – dat wil zeggen, de maat – van de snaren, een mooie klank zou voortbrengen. De klassieke toonladder van het westen is mathematisch geordend.
Athena, rechts, is de godin van de strategie en de wijsheid. Zij houdt op haar platform de aegis in evenwicht, een schild met het hoofd van Medusa. Iedereen die in de ogen van Medusa kijkt, verandert in steen en wordt hard en gevoelloos; Plato’s filosofie stelt dat door het loslaten van emoties, de absolute en harde Waarheid achterhaald kan worden.
Zo suggereert Plato dat ware schoonheid bij de goddelijke ambachtsman ligt. Ware schoonheid wordt geleid door de mathematische en logische vormen van ons intellect, zonder enige emotie. Kunstenaars die slechts de natuur imiteren zijn leugenaars, omdat zij niet in staat zijn deze Waarheid over te brengen die voorbij de uiterlijke schijn bestaat.
Als leugenaars, lopen deze kunstenaars het risico mensen van de Waarheid af te leiden met hun kunstwerken en om die reden zouden kunstenaars gecensureerd moeten kunnen worden.
Aristoteles’ antwoord op Plato
Aristoteles wijst met zijn hand naar het tafereel voor ons. Enkele van de grootste denkers uit de geschiedenis zijn aan het praten en discussiëren over ideeën en ervaringen. Velen zijn opgedeeld in kleine groepen waarin ze naar een gemeenschappelijk doel toewerken. Anderen werken of denken geïsoleerd.
Waar in de ruimte boven de figuren, aspecten van Plato’s filosofie zijn weergegeven, stellen de figuren eronder de ethiek van Aristoteles voor. De ethiek van Aristoteles hield zich bezig met het onderzoeken van oorzaken en gevolgen in de natuur. Op die manier zou kunnen worden vastgesteld wat werkelijk tot een beter leven kan leiden.
Met andere woorden, we hoeven niet verder te kijken dan de natuur om de Waarheid te vinden. In het hier en nu zijn er allerlei waarheden die we kunnen leren begrijpen. Één van deze waarheden heeft te maken met onze relatie met de wereld om ons heen. Zo kunnen we vaak bepalen wat een ethische handeling is, op basis van de vraag of het effect van die handeling een natuurlijk genoegen in ons teweegbrengt.
Door te imiteren leren we en kennis geeft ons een ervaring van plezier. We hebben ook plezier als we iets succesvol geïmiteerd zien worden. Het vermogen van Raphael om het menselijk lichaam te imiteren in de “School van Athene”, geeft ons een bepaald gevoel van plezier.
In tegenstelling tot Plato, geloofde Aristoteles dat er een plaats was voor imitatie. Imitatie kan namelijk plezier in ons teweegbrengen en daarom kan het als ethisch worden beschouwd. Één van deze plezierige ervaringen kan zich voordoen door middel van een kunstwerk, wat Aristoteles catharsis noemt.
Catharsis is de ervaring waarin we worden overweldigd door de emoties van medelijden en angst, op zo’n manier dat ze ons zuiveren. Het is alsof we naar een goede film kijken, waarin we zowel vrezen voor de veiligheid als medelijden hebben met de benarde situatie waarin de hoofdpersoon zich bevindt. Deze emotionele reactie – een vorm van compassie – geeft ons een ervaring die ons zuivert en daardoor kunnen we een beter mens worden.
Zo kunnen de kunsten ons een emotionele ervaring geven die ons leert hoe we het beste met onze medemensen kunnen samenleven; ze kunnen ons laten zien hoe we onze ideeën en ervaringen als mensen op een ethische manier kunnen overdenken, delen en bespreken. Met andere woorden, kunst kan ons emotioneel verbinden door middel van elkaars doorleefde ervaringen. We kunnen dit zien in het fresco van Raphael: hij heeft mensen uit verschillende plaatsen en tijdsperioden op hetzelfde schilderij geplaatst, waardoor ze vijfhonderd jaar na dato, nog steeds hun ideeën en ervaringen met elkaar en met ons kunnen delen.
Wat denkt u? Heeft Plato gelijk: zijn de kunsten gevaarlijk in wat zij voorstellen en zouden zij gecensureerd moeten worden om alleen de intellectuele en emotieloze bedoelingen van de goddelijke ambachtsman weer te geven? Of heeft Aristoteles gelijk: via de kunsten leren we onze emoties kennen en komen we in contact met de menselijke ervaring?
Of zijn deze twee esthetische argumenten misschien wel minder met elkaar in tegenspraak dan we in eerste instantie denken?
Origineel gepubliceerd door The Epoch Times (29 juni 2021): Catharsis: Aristotle’s Response to Plato
