Deze serie richt zich op de kunst van Gustav Doré en begon met het bekijken van zijn illustraties voor het 17e-eeuwse epische gedicht “Paradise Lost” van John Milton. In dit volgende artikel is Satan net klaar met het verzamelen van de opstandige engelen na hun val in de hel. Hij roept hen toe, spreekt hen te schande en wakkert hun passie om God te weerstaan aan. Eerst spreekt hij slechts tot één opstandige engel, maar het duurt niet lang voordat één verandert in velen, en zijn troepen de kracht beginnen te hervinden om hun missie voort te zetten.

Ondanks dat Satan hun val uit de hemel heeft veroorzaakt, staan de opstandige engelen op om hem onverstoorbaar te blijven volgen. Milton beschrijft de scène:

Zo talrijk waren de opstandige engelen die men zag

Zwevend op vleugels onder het hoofd van de hel

Tussen het bovenste, onderste en omringende vuur;

Tot, als een signaal, de opgeheven speer

Van hun grote Sultan zwaaide om te leiden.

Hun koers, in evenwicht neer schijnend

Op de stevige zwavel, en de hele vlakte vullend…

Terstond van elk squadron en elke band

De hoofden en leiders haasten zich naar

Hun grote Commandant…

Hoewel hun namen in de hemelse archieven

Geen herinnering zijn maar uitgewist en vernietigd

Door hun rebellie, uit de Boeken des Levens

(Boek I, regels 344-350, 361-363)

Het volgen van de Leider

De illustratie van Gustav Doré laat ons dieper in Miltons passage kijken. Hij beeldt daarin een legioen opstandige engelen af die als een zwerm kraaien door de hel vliegen boven de golvende rook die beide zijden van de compositie omlijst. Alleen Satan, die de groep aanvoert, en enkele opstandige engelen die op de voet volgen, kunnen als individuen worden geïdentificeerd. Verder smelten de opstandige engelen samen tot één wervelende aanwezigheid.

Als we deze scène even in verband brengen met een andere tekst, is het geen grote sprong om overeenkomsten te zien met “1984” van George Orwell, waarin onderdanen eenvormig in het gareel lopen en individualiteit ontbreekt. We vragen ons af: Waar leidt deze uniformiteit, dit gebrek aan individualiteit, Satan en de opstandige engelen naartoe?

Het begin van de tirannie

Milton gaat verder:

Hij sprak: en om zijn woorden te bevestigen, vlogen er

Miljoenen vlammende zwaarden, getrokken van de dijen

Van krachtige Cherubijnen; de plotselinge gloed

In de verte verlichtte de hel: ze gingen tekeer

Tegen de Allerhoogste, en woest met vastgegrepen armen

Op hun klinkende schilden het geraas van de oorlog,

En tartten het gewelf van de hemel.

(Boek 1, regels 663-669)

Deze uniformiteit en gebrek aan individualiteit kan leiden tot tirannie. In Miltons passage blijft Satan tegen de rebellen praten en verenigt hij hen onder één enkele gedachte: Haat en tart God en de hemel. Nergens nemen de opstandige engelen een moment om zelf rationeel na te denken; ze zijn slechts schimmen van Satans tirannieke bedoelingen.

Doré creëert een zeer energieke scène voor deze passage van Milton. Zeven opstandige engelen staan in silhouet op de top van een klif, waar ze op trompetten blazen. De rest van de opstandige engelen horen de oproep en komen van overal. Velen springen in galop op paarden het tafereel binnen, en degenen in de verte verlichten de duisternis van de hel met hun vlammende wapens.

Met Miltons eerdere beschrijving van Satan als “bevelhebber” geeft Doré Satan en de opstandige engelen militair weer: Satan leidt, geeft bevelen en de opstandige engelen schreeuwen ter bevestiging de woorden van hun commandant als ze zich klaarmaken om terug te keren in de strijd.

Ik lees deze passages, kijk naar deze beelden en denk aan de processen van Neurenberg, waar leden van de nazi-partij werden berecht voor de wreedheden die onder het bewind van Adolf Hitler werden begaan. Veel nazi’s beriepen zich op het verweer dat ze slechts bevelen opvolgden. Dit verweer hield geen stand in de rechtbank. Het doet me afvragen: Als deze opstandige engelen terecht zouden staan, wat zou dan hun verdediging zijn?

De tiran neemt zijn troon in

De opstandige engelen helpen een imperium in de hel op te bouwen dat een omkering van de hemel lijkt te zijn, waardoor de oude uitdrukking “zo boven, zo beneden” een perverse betekenis krijgt. Het imperium, Pandeamonium – een titel die de effecten van Satans bedoelingen belichaamt – is de plaats waar Satan zijn plaats inneemt als heerser over de hel.

Milton beschrijft het tafereel:

Ondertussen de gevleugelde herauten op bevel

Van soevereine macht, met vreselijke ceremonie

En trompetgeschal door de hele menigte

Een plechtige raad wordt onmiddellijk gehouden

In Pandaemonium, de hoge hoofdstad

Van Satan en zijn gelijken: hun oproep

Van elke groep en elk regiment

Door plaats of keuze de waardigste…

Hoog op een koninklijke troon, die

De rijkdom van Ormus en Ind overtrof

(Boek 1, regels 752-759; Boek 2, regels 1-2)

Ongecontroleerd kwaad wordt object van bewondering

Laten we eens kijken hoe deze passages betrekking kunnen hebben op ons innerlijk domein. In het eerste artikel van deze serie concludeerden we dat, zoals God Satan en de opstandige engelen uit de hemel verdrijft, ook wij die dingen in ons hart en onze gedachten moeten verbannen die ons afhouden van de goedheid van God. In het tweede artikel concludeerden we dat het kwaad zich kan vermenigvuldigen als het niet in toom wordt gehouden. Wat kan er dan worden afgeleid uit het feit dat Satan zijn troepen naar de hel stuurt en wat zou zijn troonsbestijging in de hel kunnen betekenen?

Voor mij staat het voor het idee dat als we ons niet beschermen tegen het kwaad, het kwaad zo sterk in ons groeit dat we de aanwezigheid ervan gaan rechtvaardigen en zelfs bewonderen en verheerlijken. We kunnen niet rationeel en rustig denken als we bezeten zijn door een kwade geestestoestand. Het feit dat zo’n toestand ons heel veel pijn bezorgt, gaat aan ons voorbij. We verliezen het besef van ons individuele zelf en kunnen deze toestand zelfs verwarren met wie we werkelijk zijn, of de verantwoordelijkheid voor onze daden afwijzen vanwege zijn greep op ons.

In deze toestand worden we onderdanen van een tirannieke kracht in onszelf, en onze enige verdediging voor onze daden kan zijn dat we bevelen opvolgen. Maar we zijn veel meer dan dit, nietwaar?

Gustav Doré was een productieve illustrator uit de 19e eeuw. Hij maakte afbeeldingen voor enkele van de grootste klassieke literatuur van de westerse wereld, waaronder “De Bijbel”, “Verloren Paradijs” en “De Goddelijke komedie”. In deze serie nemen we een diepe duik in de gedachten die Doré inspireerden en de beelden die deze gedachten opriepen.

Origineel gepubliceerd op The Epoch Times (27 november 2022): When Unchecked Evil Becomes the Object of Admiration