Schilderachtige afbeeldingen van dans behoren tot de mooiste en meest geliefde werken in de kunstgeschiedenis. Beroemde voorbeelden beelden dit thema uit in verschillende stijlen, waaronder historieschilderkunst, portretschilderkunst en genrescènes. Ze tonen mythische figuren, aristocraten en gewone mensen die zich bezighouden met lichamelijke ritmische bewegingen, een oeruitdrukking van onze menselijkheid.
‘Een dans op de muziek van de tijd’
De 17e-eeuwse Franse schilder Nicolas Poussin (1594–1665) wordt beschouwd als een van de belangrijkste barokkunstenaars. Hij wordt ook wel de “Vader van het Franse Classicisme” genoemd, hoewel hij het grootste deel van zijn carrière in Rome doorbracht. Prestigieuze opdrachtgevers waren onder andere koning Lodewijk XIII van Frankrijk, koning Filips IV van Spanje en kardinaal Richelieu.
Poussin was een fervent bewonderaar van de klassieke principes van de antieke kunst; hij streefde ernaar om hun zuiverheid, adel, formaliteit, geleerdheid en structuur te bereiken in zijn nauwkeurige composities. Hij werd vooral geïnspireerd door dansende figuren in de antieke beeldhouwkunst. Het verschafte hem een elegant en geraffineerd voertuig om op innovatieve wijze beweging te verkennen in zijn historieschilderijen. Hij maakte een serie schilderijen met een dansthema, waarvan de meest eminente “A Dance to the Music of Time” is. Het werd gemaakt in opdracht van Giulio Rospigliosi (de latere paus Clement IX) en maakt nu deel uit van The Wallace Collection.
In “Een dans op de muziek van de tijd” zijn de hoofdfiguren eeuwig in beweging, maar toch weet Poussin met harmonieuze kleuren en lijnen een gevoel van buitenaardse stilte te creëren. Dit is een allegorisch schilderij in een pastoraal landschap en de exacte betekenis is voor interpretatie vatbaar. Het onderwerp is afkomstig van een fragment uit “Les Dionysiaques” van Claude Boitet de Frauville dat gaat over de seizoenen en de goden Jupiter en Bacchus; de cirkelvormige figuren die elkaars hand vasthouden kunnen worden gezien als de gepersonifieerde seizoenen die dansen, terwijl de gevleugelde Vadertje Tijd rechts een lier bespeelt. Een sokkel aan de linkerkant wordt bekroond door gebeeldhouwde hoofden van zowel een jonge als een oudere Bacchus.
Dit schilderij is ook symbolisch voor verschillende toestanden van de menselijke conditie, met de dansende figuren die ritmisch voortdurend door de cyclus van het leven dwarrelen. Deze figuren staan voor armoede, arbeid, rijkdom en plezier; als men zich te buiten gaat aan plezier, keert men terug naar armoede.
De meest opvallende en verlichte van de vier danseressen zijn Wealth en Pleasure. Wealth, de dame in het geel, draagt beschoten zijden kleding (twee of meer gekleurde draden die een iriserende uitstraling geven) en parels in haar haar.
Pleasure wordt gekroond door een bloemenkrans en draagt vloeiende gewaden, die worden geaccentueerd door haar verleidelijke uitdrukking. Aan weerszijden van het doek staat een putto (mollig mannelijk kind). De een houdt een zandloper vast en de ander blaast bellen—beide als herinnering aan de kortstondigheid van het leven. Het vignet bovenaan het doek toont Aurora (de dageraad) die een processie leidt langs de ochtendhemel. Ze wordt gevolgd door de zonnegod Apollo, die op zijn strijdwagen rijdt, en de Uren, die het gevoel van het verstrijken van de tijd nog meer ondersteunen.
‘La Camargo dansen’
De kunstvorm ballet bereikte zijn hoogtepunt in Frankrijk rond het midden van de 17e eeuw. In het begin werd het vooral uitgevoerd door aristocratische mannen aan het hof en omvatte het meestal de viering van klassieke thema’s uit de oudheid. Koning Lodewijk XIV, ook wel de Zonnekoning genoemd, was zelf een bekwaam en toegewijd danser.
Geleidelijk aan speelden vrouwen een belangrijkere rol in het ballet. In de 18e eeuw was een van de grootste balletsterren van deze eerste generatie professionele vrouwelijke hoofdrolspelers Marie de Camargo (1710–1770), die optrad in het Parijse Opéra Ballet. Camargo stond bekend om haar atletisch en technisch vernuft dat zich kon meten met dat van mannelijke dansers, en ze breidde het repertoire van die tijd uit met nieuwe passen. Om haar actieve voetenwerk mogelijk te maken, verkortte ze de rokken van haar kostuums en was ze misschien wel een van de eerste balletdansers die slippers droeg in plaats van schoenen met hakken. Ze was een modetrendsetter, van haar schoenen tot haar kapsels.
Camargo was een muze voor de kunstenaar Nicolas Lancret (1690–1743), die verschillende schilderijen van haar maakte die later werden omgezet in gravures. De beroemdste uit deze serie is de eerste die hij maakte, “La Camargo Dancing”. Het maakt nu deel uit van de National Gallery of Art.
Lancret was een zeer getalenteerde volgeling van Antoine Watteau en ook hij schilderde “fêtes galantes”, of kleine werken die groepen elegante mannen en vrouwen tonen die prachtig gekleed zijn in een parkachtige omgeving. Lancret ontwikkelde echter zijn eigen kenmerkende stijl en creëerde scènes die directer refereerden aan de hedendaagse maatschappij en gebruikte brutalere en levendigere kleuren. Zijn werk was populair en werd opgenomen in collecties zoals Versailles en Frederick de Grote’s Sanssouci in Potsdam, waar “La Camargo Dancing” voor het eerst zijn intrek nam. Hij inspireerde latere kunstenaars waaronder François Boucher, William Hogarth en Thomas Gainsborough.
In de compositie van “La Camargo Dancing” zijn stijlvolle toeschouwers geplaatst in een ingewikkeld “S”-curve-ontwerp dat de beweging accentueert van het danspaar dat een pas de deux uitvoert. Ze dansen op muziek gespeeld door instrumentalisten die gedeeltelijk verborgen worden door bomen aan de linkerkant. Lancret had een fête galante genrescène geschilderd, maar het is ook een hedendaags portret.
La Camargo, nog steeds op hakken, draagt een ijsblauwe jurk versierd met blauwe, roze en gouden bloemen die van haar rok tot aan haar zoom vallen. Dit vestigt de aandacht van de kijker op haar voetenwerk in de ballethouding à demi-pointé. In dit groene landschap zijn zelfs de bomen sierlijk—hoog met slanke stammen, maar met een schaduwrijk bladerdak. Een stenen sokkel met daarop een hoofd met een lauwerkrans is een verwijzing naar het klassieke tijdperk en doet denken aan het standbeeld in Poussins “Een dans op de muziek van de tijd”. De fontein rechts, met zijn zachte waterstraal, draagt bij aan de idyllische kwaliteit van het bos. Lancret voegt niet alleen theatraliteit en landschap samen, hij creëert ook poëzie.
‘De huwelijksdans’
Het werk van de 16e-eeuwse kunstenaar Pieter Bruegel de Oude (circa 1525–1569) vormt een tegenhanger voor decoratieve schilderijen van verfijnde en gecodificeerde dans. Hij staat bekend als “Boeren Bruegel” vanwege zijn complexe, gedetailleerde en niet-ideale afbeeldingen van het alledaagse boerenleven in Nederland (in het huidige België) die gebaseerd waren op directe observaties. Concrete biografische details zijn schaars, maar hij was het meest talentvolle lid van een artistieke familie met meerdere generaties—onder zijn zonen bevonden zich de prominente kunstenaars Pieter Brueghel de Jonge en Jan Brueghel de Oude—en zijn roem en invloed verspreidden zich via de verspreiding van prenten naar zijn werk.
Een van zijn populairste schilderijen is het pittige “De Bruiloftsdans” in het Detroit Institute of Arts. Het is een van de slechts drie grote schilderijen van Bruegel in een Amerikaans museum. Het toont een joviale scène op een druk bruiloftsfeest in een bos. De bruid, die zwart draagt (zoals toen gebruikelijk was), danst met haar onbevangen gasten terwijl een doedelzakspeler, rechts, speelt. De figuren zijn gemodelleerd met eenvoudige en brede streken. Het prominente gebruik van gebogen lijnen voor individuen en hun groepsvorming versterkt de wervelende beweging van het schilderij. Dit gevoel van beweging wordt nog versterkt door de levendige kleuren die Bruegel koos, hoewel sommige in de loop der tijd zijn aangetast. Recente wetenschappelijke analyse toont aan dat veel van de roodachtige grijzen en bruintinten die nu zichtbaar zijn oorspronkelijk een violetblauwe kleur waren die werd gemaakt door kobaltglas te malen. Het was een onstabiel pigment dat nu een stoffige kleur heeft gekregen.
De wetenschappelijke analyse van “De Bruiloftsdans” is omstreden, net als veel andere werken van Bruegel, en onthult de complexiteit en originaliteit van zijn oeuvre. Er zijn meerdere interpretaties, van morele lessen tot politieke stellingnames. In het eerste geval zou het een didactische waarschuwing kunnen zijn dat hufterig en losbandig gedrag tot zonde leidt.
Een andere interpretatie is dat het een weerlegging is van de onderdrukking van het protestantisme in de Nederlandse provincies door de katholieke Spaanse koning. Veel boeren praktiseerden het protestantisme, dus misschien weerlegt Bruegel de koninklijke macht door een soort vrolijkheid te vieren die door het toenmalige katholicisme werd afgekeurd. Ongeacht de verschillende interpretaties is men het erover eens dat dit schilderij niet simpelweg een recreatie is van een dansscène uit het dagelijks leven, maar eerder de humor en geestigheid van de kunstenaar laat zien, samen met diepere betekenissen.
Deze drie schilderijen hebben elk moderne roem. Het schilderij van Poussin vormde de inspiratiebron voor de gelijknamige 12-delige romancyclus van de 20e-eeuwse schrijver Anthony Powell. Lancrets afbeelding van Camargo stond model voor een van de typische ballerinabroches van het Franse juwelenbedrijf Van Cleef & Arpels. Deze serie, begonnen in de jaren 1940, inspireerde George Balanchine misschien wel tot de choreografie van zijn prachtige ballet “Jewels” uit 1967, dat vandaag de dag nog steeds wordt opgevoerd. Tot slot, toen het Detroit Institute of Arts geconfronteerd werd met de verkoop van zijn collectie vanwege de faillissementscrisis van de stad Detroit, speelde Bruegels “Bruiloftsdans” een prominente rol bij het redden van de collectie.
Elk schilderij blijft “dansen”—kunstenaars inspireren en kijkers verrukken.
Gepubliceerd door The Epoch Times (13 juli 2023): Dance Through the Ages
