Als mens doen we ons best om met de pijn van de dood om te gaan. Vandaag zullen we bekijken hoe een van de grootste kunstenaars van de 19e eeuw, William-Adolphe Bouguereau, in zijn schilderijen met de dood omging.
Bouguereau’s artistieke ontwikkeling
Bouguereau werd in 1825 geboren in La Rochelle, Frankrijk, en ging op jonge leeftijd naar de plaatselijke school, waar hij indruk maakte op zijn klasgenoten met de tekeningen die hij maakte in zijn schriften en schoolboeken. De zaak van zijn vader liep echter slecht en hun financiële situatie leidde vaak tot ruzies tussen zijn ouders. Het duurde niet lang voordat Bouguereau’s ouders hun kinderen naar familie stuurden.
De jonge Bouguereau ging logeren bij zijn oom, die hem liefde en genegenheid toonde en de liefde van de jongen voor de klassieke cultuur stimuleerde. In 1839, toen Bouguereau 14 jaar oud was, schreef zijn oom hem in bij het college van Pons om godsdienst en klassieke literatuur te studeren, die van invloed zouden zijn op veel van zijn latere kunstwerken.
In Pons kreeg Bouguereau enkele van zijn eerste tekenlessen van een professor genaamd Louis Sage, een leerling van de grote neoklassieke schilder Jean-Auguste-Dominique Ingres.
Na enkele jaren begon Bouguereau’s vader zich te bekwamen in de olijfoliehandel en wilde dat zijn zoon hem zou helpen in het familiebedrijf. Zo keerde Bouguereau op 17-jarige leeftijd naar huis terug, hoewel hij zijn kunststudies wilde voortzetten.
Toch was zijn artistieke gave onmiskenbaar en zijn familie en vrienden hielpen zijn vader ervan te overtuigen de jongen in te schrijven voor kunstcursussen aan de gemeentelijke kunstschool, waar hij de prijs voor beste historische schilderkunst won. Vervolgens besloot Bouguereau, met de zegen van zijn vader, om voltijds kunst te gaan studeren.
Omdat hij geld nodig had om in Parijs te kunnen studeren, verdiende hij zijn geld met het schilderen van portretten, terwijl zijn oom hem onderdak verschafte.
In Parijs ging Bouguereau werken in het atelier van de Franse kunstenaar François Picot. Als nieuwe student in het atelier werd hij ontgroend, gedwongen drank te kopen en werd hij gedwongen onbeduidende taken te verrichten. Deze karweitjes zouden zijn verantwoordelijkheid zijn tot er een nieuwe student zou komen.
Bouguereau hield echter van Picot, en hij hield vol om onder de hoede van Picot de beste kunstenaar te worden die hij maar kon zijn. In 1846 werd Bouguereau ternauwernood toegelaten tot de Ecole des Beaux-Arts, een prestigieuze school voor traditionele schone kunsten.
In 1850 wist hij door hard werken en doorzettingsvermogen de Grand Prix de Rome te winnen, de hoogste competitieve prijs van de Ecole des Beaux-Arts. Het winnen van de Grand Prix stelde Bouguereau in staat een reis van een jaar naar Rome te maken, waar hij de kunst van de grote meesters bestudeerde.
Na zijn terugkeer in Frankrijk werd hij al snel een van de populairste en meest gevraagde schilders. Hij vestigde zich, trouwde in 1866 en kreeg kinderen. En dit is waar Bouguereau’s verhaal er een wordt van herhaaldelijk verlies. Hij had vijf kinderen bij zijn eerste vrouw, Marie-Nelly Monchablon; vier van deze kinderen en zijn vrouw zouden voor hem overlijden.
De pijn wegschilderen
Schilderen werd de manier waarop Bouguereau met zijn verliezen omging. Scheppen bracht hem troost. Hij zei: “Elke dag ga ik vol vreugde naar mijn atelier; als ik ‘s avonds vanwege de duisternis moet stoppen[,] kan ik nauwelijks wachten tot de volgende morgen komt … als ik me niet aan mijn dierbare schilderkunst kan wijden[,] voel ik me ellendig.”
Dus wat schilderde hij na de dood van zijn kinderen? Hoe ging hij om met zijn pijn? Hoe herdacht hij zijn kinderen? Verschillende van zijn schilderijen geven ons inzicht in deze vragen.
Volgens “William Bouguereau: His Life and Works” door Damien Bartoli en Frederick Ross, “dompelde Bouguereau zich opnieuw onder in zijn kunst, zijn enige effectieve palliatief tegen rouw.” Na de dood van zijn oudste zoon George wenste Bouguereau een project te voltooien dat hem voortdurend bezighield, een project dat hem in feite achtervolgde, want hij wilde zo graag door middel van zijn kunst een laatste, subliem eerbetoon brengen aan zijn onfortuinlijke zoon George.
Dit project zou zijn versie van de “Pietà” worden, wat een Italiaans woord is dat “medelijden” of “compassie” betekent. In “Pietà” beeldt Bouguereau de Maagd Maria af, gekleed in het zwart om te rouwen over de dood van haar zoon, die ze nu stevig in haar armen houdt.
De Maagd Maria lijkt ons rechtstreeks aan te kijken, hoewel ze misschien ook naar boven kijkt. Hoe dan ook, haar blik vraagt ons om haar verlies te delen. Zowel zij als Jezus zijn getooid met een vergulde stralenkrans, die hun goddelijkheid suggereert.
Negen engelen omringen de twee centrale figuren, en in tegenstelling tot het zwart dat de Maagd draagt en het wit dat Jezus draagt, dragen de negen engelen de kleuren van de regenboog. Samen met het zwart van de Maagd Maria en het wit van Jezus, vertegenwoordigt de regenboog alle mogelijke kleuren die gebruikt kunnen worden om een afbeelding te schilderen.
Volgens Kara Ross van het Art Renewal Center “symboliseert de regenboog in dit schilderij dat het offer van Jezus compleet was en dat de menselijke ziel opnieuw geboren kan worden en na de dood kan opstijgen naar God”.
De troost van de kunst
Schilderde Bouguereau alleen maar een beeld waar hij zich mee kon vereenzelvigen in zijn tijd van lijden? Of vroeg hij de toeschouwer ook zijn pijn te voelen? Of geloofde hij misschien dat het scheppen van goddelijke beelden zijn lijden kon verzachten en zijn ziel kon helpen opnieuw geboren te worden?
Kort na de dood van zijn zoon werd Bouguereau’s vrouw, Nelly, erg ziek. Ze was net bevallen van een zoon die ze Maurice noemden. Binnen ongeveer twee maanden stierven zowel Nelly als Maurice.
Deze keer verwerkte Bouguereau zijn verdriet in twee schilderijen: “De Maagd van Troost” en “Een Ziel in het Paradijs.”
“De Maagd van Troost” toont een bedroefde moeder, gekleed in het zwart, die zich op de schoot van de Maagd Maria heeft geworpen vanwege de dood van haar zoon. De Maagd Maria zit op een elegante troon en heeft een aureool van goud. Zij steekt haar handen op en kijkt omhoog alsof zij wil zeggen dat deze dingen in de handen van God zijn.
“Een ziel in het paradijs” toont twee engelen die een jonge vrouw van de duisternis beneden naar het gele licht van de hemel dragen, dat de silhouet van de engel rechtsboven in de compositie voorstelt.
Ook hier gebruikte Bouguereau de creatie van goddelijke beelden om te suggereren dat deze pijnlijke omstandigheden in het leven buiten onze controle liggen, dat ze in de handen van God zijn, en dat het goddelijke licht van de hemel potentieel openstaat voor ons allemaal.
Kunst kan troost en troost bieden, niet alleen voor de kunstenaar maar ook voor degenen die ernaar kijken. Kunst kan ook compassie opwekken. Door het lijden van andere mensen te tonen, kunnen kunstwerken ons uitnodigen om in dat lijden te delen. Tenslotte kan kunst ons aanmoedigen om na te denken over wat er voorbij ons menselijk leven zou kunnen zijn.
De kunstgeschiedenis is een verhaal dat zich voor altijd ontvouwt. Het is ook ons verhaal, het verhaal van het menselijk ras. Elke generatie kunstenaars beïnvloedt hun respectievelijke culturen met hun kunstwerken en hun beslissingen in het leven. Deze serie zal verhalen uit de kunstgeschiedenis delen die ons aanmoedigen onszelf af te vragen hoe we meer oprechte, zorgzame en geduldige menselijke wezens kunnen zijn.
Eric Bess is beeldend kunstenaar en promovendus aan het Institute for Doctoral Studies in the Visual Arts (IDSVA).
