Als mens lijkt ons vermogen om te oordelen aangeboren. We beoordelen wat we leuk vinden, wat we niet leuk vinden, wat goed is, wat slecht is, wat lelijk is en wat mooi. Ongetwijfeld bepalen onze oordelen hoe ons leven zich ontwikkelt, want we zullen de overtuigingen die ons leven bepalen niet aannemen zonder ze eerst als waar te beoordelen.
Maar waarom zijn we zo geneigd te oordelen? Is het echt een aangeboren neiging in het menselijk leven? Is het gewoon de manier waarop onze hersenen werken? Of is het misschien iets cultureels?
Tot voor kort bepaalden wereldreligies de tradities van hun respectievelijke culturen en veel van deze wereldreligies waarschuwen voor een Laatste Oordeel met betrekking tot menselijke zielen. In die zin is oordelen onlosmakelijk verbonden met de diepe bezorgdheid over ons lot.
Maar als daad binnen de samenleving kan oordelen een verlangen naar macht verraden; het kan voor sommigen een manier zijn om anderen hun waarheid op te dringen. De geschiedenis staat bol van voorbeelden waarin een persoon of groep een andere persoon of groep als “slecht” beoordeelt, terwijl ze alleen maar anders zijn. De gevolgen van deze oordelen zijn vaak schadelijk voor een vrije samenleving, want er kan geen vrijheid zijn zonder verschil.
Toch kan het ook schadelijk zijn om bang te zijn iets als slecht te beoordelen terwijl alles erop wijst dat het zo is. Hierin ligt het verschil tussen oordelen over hoe iemand eruit ziet en oordelen over hoe iemand zich gedraagt, dat is afgeleid van het filosofische debat over het primaat van vorm versus inhoud. Martin Luther King Jr. vatte dit debat goed samen toen hij er van droomde dat zijn kinderen “niet zouden worden beoordeeld naar de kleur van hun huid, maar naar de inhoud van hun karakter.”
Decennia later gaat de strijd tussen vorm en inhoud nog steeds door en lijkt het erop dat de gangbare media de vorm nog steeds belangrijker vinden dan de inhoud. Dat wil zeggen, wat belangrijker is, is hoe we eruit zien en niet hoe we ons gedragen. En zelfs dit oordeel wordt geveld in de overtuiging dat het een moreel oordeel is, gebaseerd op empathie en vrijheid. Maar is dit het beste gebruik van ons beoordelingsvermogen?
“Vrouw met weegschaal” van Johannes Vermeer
Het schilderij “Vrouw met weegschaal” van Johannes Vermeer geeft een antwoord op onze vraag. Vermeer schilderde een eenzame vrouw verlicht door een enkele lichtbron uit het raam linksboven in de compositie. Ze is gekleed in een gele rok en een blauw fluwelen jasje met een witte kap en wit bont.
Ze staat in een kamer, aan de rand van een tafel. Op de tafel staat een juwelendoos met gouden kettingen en parelkettingen en in de hoek van de tafel liggen munten. Tegen de muur en de tafel rust een blauw doek dat de linkerkant van de compositie omlijst.
De vrouw kijkt diep geconcentreerd naar een weegschaal die zij in haar hand houdt. De weegschaal is zo delicaat en subtiel geschilderd dat het bijna niet te zien is dat ze hem vasthoudt. De weegschaal is ook leeg, maar dat doet niets af aan het belang ervan.
Er hangt een schilderij aan de muur achter de vrouw. Het toont een scène van het Laatste Oordeel. Bovenaan zweeft een figuur omgeven door een gele stralenkrans met uitgestrekte armen. Andere figuren flankeren de centrale figuur. Hieronder bevinden zich figuren die zich uitstrekken naar de figuur met het aureool, en deze figuren scharen zich aan weerszijden van het hoofd van de vrouw.
Onze aandacht naar binnen richten
Wat vertelt het schilderij van Vermeer ons over het doel van ons oordeelsvermogen?
De tafel bevat voorwerpen die de rijkdom van de vrouw voorstellen. Het mooie kleed, het goud, de parels en de munten verwijzen naar haar hoge status in de maatschappij. En haar outfit, de gele rok en het fluwelen jasje met een bontrand suggereert dat ze zich een bepaalde levensstijl kan veroorloven. Zelfs het schilderij aan haar muur verraadt dat ze tot de elite behoort.
Zij houdt de weegschaal voor de voorwerpen alsof ze de waarde ervan wil beoordelen, maar er ligt niets op de weegschaal. De weegschaal is geschilderd alsof hij etherisch is, dat wil zeggen, alsof het om iets spiritueels gaat. Dit zou kunnen suggereren dat ze niet de voorwerpen zelf beoordeelt, maar haar houding er tegenover. Ze heeft haar aandacht naar binnen gericht om zichzelf te beoordelen in relatie tot haar omgeving.
Haar aandacht naar binnen richten heeft er niet toe geleid dat ze haar spullen heeft weggegooid, noch dat ze haar met bont gevoerde jas heeft vervangen door een aardappelzak. Dit suggereert opnieuw dat niet de voorwerpen als goed of slecht moeten worden beoordeeld, maar haar houding tegenover die voorwerpen. Wat is belangrijker voor een ziel op weg naar de hemel: de rijkdom in de hemel, of de houding van de ziel tegenover die rijkdom?
En we kunnen aannemen dat haar ziel op weg is naar de hemel. De inhoud van haar ziel wordt onthuld door de vorm van haar outfit: Het geel van haar rok zou kunnen staan voor de vernieuwing van haar geloof in God; het blauw van haar jasje, een kleur die vaak wordt geassocieerd met de Maagd Maria, zou kunnen staan voor waarheid en hemelse liefde; en het wit van haar kap staat hoogstwaarschijnlijk voor haar zuiverheid van geest.
De geestelijke inspanning van haar ziel blijkt uit haar positie ten opzichte van het schilderij achter haar. We moeten bedenken dat dit een schilderij is van het Laatste Oordeel, en op de meeste afbeeldingen van het Laatste Oordeel worstelen de figuren onderaan om in de hemel te komen.
De figuren in het onderste gedeelte van deze afbeelding staan aan weerszijden van haar hoofd. Dit suggereert dat het verwerven van de zuiverheid van geest, vertegenwoordigd door haar witte kap, een moeilijke reis is, maar zij doorstaat die niettemin. En op het schilderij zweeft God boven haar hoofd, alsof hij haar vorderingen gadeslaat.
Vermeer schilderde een eenvoudige scène van een vrouw die het nut van oordelen ontdekt. Ze heeft haar vermogen om te oordelen op zichzelf gericht. Haar rijkdom doet er niet toe; het maakt niet uit of ze die heeft of niet. Wat telt is dat de inhoud van haar hart en geest zuiver, liefdevol en op God gericht is.
Dit geeft ons een antwoord op onze eerste vraag: Waarom zijn we zo geneigd te oordelen? Misschien is ons vermogen om te oordelen een weg naar het goddelijke. Dat wil zeggen, als we het gebruiken zoals het bedoeld is, onze aandacht naar binnen richten en subtiel oordelen over de inhoud van ons karakter, zullen de hemelen zich verheugen over onze aanwezigheid en zal God blij zijn ons te zien.
Origineel gepubliceerd op The Epoch Times (25 augustus 2022): Turning Our Gaze Within: A Higher Purpose for Our Capacity to Judge
