Zoek online naar “de betekenis van retoriek”, en je vindt het woord meestal gedefinieerd als spreken of schrijven bedoeld om anderen te overtuigen. Sommige bronnen geven als secundaire betekenis bombastische of sentimentele toespraken en geschriften, vaak bedrieglijk in hun pogingen tot overreding. “Hij belazert ons gewoon,” zou iemand kunnen zeggen over het optreden van een politicus. “Het is allemaal gebakken lucht en retoriek.”
Desgevraagd zouden de meeste Amerikanen niet eens in staat zijn retoriek te definiëren, laat staan uit te leggen waarom of hoe het kan worden bestudeerd en toegepast. Hen hun onwetendheid verwijten zou verkeerd zijn, want met uitzondering van studenten in thuisscholen, klassieke academies en sommige liberal arts colleges, worden de meeste mensen niet blootgesteld aan retoriek – noch aan het woord, noch aan de waarde ervan.
Dat is niet altijd zo geweest. Van de oude Grieken tot de eerste jaren van de 20e eeuw was retoriek een onderdeel van het onderwijs, net als meetkunde of literatuur. Het vermogen om een zaak te verdedigen, de Engelse taal vaardig en krachtig te hanteren in geschriften, vanaf een podium of zelfs in een gesprek, en je toehoorders te vermaken en te verlichten werd beschouwd als het kenmerk van een ontwikkelde man of vrouw.
Een korte voorgeschiedenis
In een wereld zonder elektronica of drukpers werd het vermogen om goed te spreken – om een jury te overtuigen, een vergadering van medeburgers toe te spreken, soldaten tot oorlog op te roepen, een vriend te loven, en nog veel meer – beschouwd als een cruciaal element in de opvoeding.
In het oude Griekenland, vooral in Athene, begonnen sofisten de jongeren retorica te leren, waarbij de nadruk lag op het winnen van een discussie door emotioneel en manipulatief taalgebruik, soms ten koste van de waarheid. Verafschuwd door deze praktijken, en misschien om zijn imago op te krikken, schreef Aristoteles ‘The Art of Rhetoric‘, een gids die de westerse welsprekendheid gedurende de volgende twee millennia beïnvloedde en die zelfs nog tot de dag van vandaag zijn schaduw over dit onderwerp werpt. Hierin zette hij een systeem op van de manieren en middelen van overreding, zoals het combineren van logica met gevoel en het gebruik van verschillende retorische middelen die kracht en schoonheid toevoegen aan het betoog. Misschien wel het belangrijkste is dat hij de sofisten bestreed door te stellen dat de waarheid, of tenminste het zoeken naar een waarheid, een hoeksteen was voor de retorische kunst.
Romeinen als Cicero en Quintilianus bestudeerden Aristoteles’ tekst en schreven zelf zulke gidsen. Quintilianus, bijvoorbeeld, ontwikkelde een systeem van vijf canons van retorica, die studenten leiden van het ontwikkelen van hun onderwerpen en argumenten tot het uit het hoofd leren en het daadwerkelijk houden van de toespraak zelf. Net als Aristoteles en Cicero werden zijn ideeën en geschriften nog eeuwen na zijn dood bestudeerd en verspreid. De theologen van de Middeleeuwen, Augustinus en Thomas van Aquino, waren beiden goed op de hoogte van de instrumenten en het gebruik van retoriek, hoewel we die in veel sterkere mate aantreffen in de geschriften van Augustinus dan in die van Aquino, die een systematisch onderzoek van de christelijke overtuigingen nastreefde.
Een hoeksteen van de vrije kunsten
De uitvinding van de drukpers bracht meer nadruk op retoriek als instrument voor zowel compositie als oratie. Door middel van brochures, manifesten en boeken konden bekwame schrijvers hun ideeën uitdragen die het bereik en de kracht van vluchtige mondelinge overleveringen te boven gingen. Van Maarten Luther tot John Locke en Thomas Jefferson, een wemelend gezelschap van filosofen en denkers voegde retorische middelen toe in hun geschreven betoog.
En deze belangstelling voor retorica vormde de vrije kunsten zoals wij die nu kennen. Zelfs in de oude wereld moedigden docenten retorica de studie van poëzie, taal en geschiedenis aan, niet alleen als op zichzelf staande onderwerpen, maar ook als vruchtbare velden waaruit ideeën voor debat en discussie konden worden verzameld. Vanaf de 18e eeuw tot het begin van de 20e eeuw vormden deze vakken de kern van de meeste Amerikaanse universiteiten, met een speciale nadruk op retorica. De kracht van deze programma’s kan zelfs worden waargenomen in hun trickle-down effecten. Abigail Adams, bijvoorbeeld, betreurde vaak haar gebrek aan Latijn en Grieks, maar haar correspondentie staat vol met retorische middelen en verwijzingen naar mythologie, geschiedenis en literatuur. Abraham Lincoln had van weinig formeel onderwijs genoten, en hoewel historici vaak vermelden dat hij de Bijbel en Shakespeare las, hebben de grammaticaboeken die hij in zijn jeugd gelezen had en soms uit zijn hoofd leerde, ook zijn compositievaardigheden gevormd.
Het is om deze redenen dat retorica lang bekend stond als de “koningin van de vrije kunsten”, en zoals Richard Weaver stelde, “de meest humanistische van alle disciplines”.
Een verantwoorde retoriek
Richard Weaver (1910-1963) was een intellectueel historicus en geleerde die Engels en retoriek doceerde aan de Universiteit van Chicago. Daar stond hij erop elk jaar de eerstejaars compositie te onderwijzen, in de hoop dat deze jonge mensen hun schrijfvaardigheid zouden ontwikkelen volgens de oude principes van zijn vakgebied.
In een vlak voor zijn dood gehouden rede, “Language Is Sermonic“, wees Weaver op het lage niveau waarin de retoriek in de moderne tijd was terechtgekomen. Tegelijkertijd pleitte hij voor een ethische retoriek: niet alleen presentaties in spraak en geschrift die niet alleen retorische tactieken hanteren, maar ook een strategie die op de een of andere manier de waarheid beoogt. Hij waarschuwde ook voor de gevaren die we lopen wanneer een spreker of schrijver ons misleidt. “Aangezien retoriek ons confronteert met keuzes die te maken hebben met waarden,” zegt hij, “is de retoricus een prediker voor ons, nobel als hij probeert onze passie te richten op nobele doelen en onedel als hij onze passie gebruikt om ons te verwarren en te vernederen.”
In een toespraak uit 1955, “A Responsible Rhetoric“, richt Weaver zich op dit laatste idee op een minder technische manier. Hier stelt hij onomwonden: “Verantwoorde retoriek, zoals ik die opvat, is een retoriek die in de eerste plaats verantwoordelijk is voor de waarheid.” Vervolgens geeft hij voorbeelden van wat er gebeurt als die verantwoordelijkheid wordt genegeerd of bewust wordt gemeden.
Het essay van vijf alinea’s met zijn stelling, zijn drie ondersteunende argumenten en een conclusie die de stelling herhaalt – een vorm die nog steeds in sommige klassen wordt onderwezen – is een overblijfsel uit de tijd dat retoriek, logica en grammatica aan het hoofd van de taalkunsten stonden.
Gedane schade
Per definitie – de kunst van het overtuigen – retoriek is echter volledig onder ons. Immers, wat zijn advertenties anders dan aansporingen om een bepaald merk zeep of een nieuwe auto te kopen? Een werkgever roept zijn verkopers bij elkaar en spoort hen aan meer producten te verkopen, met redenen om dat te doen en tips om de verkoop te verhogen. Zij bellen op hun beurt hun contacten en proberen een verkoop te forceren. Het is allemaal retoriek, maar van een lagere vorm dan die welke Richard Weaver en zovele anderen voorstaan.
Toch is dat de vorm die we vandaag de dag in onze politiek zien. Degenen die zich kandidaat stellen of in functie zijn, zijn vaak wandelende, pratende reclameborden met slogans en soundbites, maar met feiten en waarheid die vaak voor het publiek verborgen blijven.
Bovendien kunnen mensen die niet getraind zijn in retoriek, de misvattingen en het bedrog in de standpunten van gezagsdragers niet ontdekken. In “Waarom retoriek studeren?” vat Trent Leach, leraar aan een Latijnse school in Topeka, Kansas, dit idee samen: “Als ik de grammatica verkeerd gebruik, maak ik slechte zinnen. Als ik logica verkeerd gebruik, maak ik slechte argumenten. Maar als ik retoriek verkeerd gebruik, gebruik ik mensen en leid ik ze in allerlei onwaarheden.”
Hoop aan de horizon
In “Classical Rhetoric 101: An Introduction,” merken Kate en Brett McKay, die de website The Art of Manliness beheren, ditzelfde voordeel op, door te schrijven dat de studie van retoriek je een betere burger maakt, je instaat brengt om de rook en spiegelende proposities die onvermijdelijk voorkomen te onderscheiden, en dat het “je beschermt tegen intellectueel despotisme”. Zij staan ook stil bij de positieve kanten van deze kunst en benadrukken het belang van de kunst van het overtuigen in onze dagelijkse omgang met mensen als onze werkgevers, onze vrienden en onze kinderen.
In een tijd die zichzelf het “communicatietijdperk” noemt, verdient retoriek een prominente plaats in de kerncurricula van het onderwijs, en veel scholen, waarvan de meeste gemodelleerd zijn naar het klassieke onderwijs, werken aan het herstel ervan. Als hun inspanningen uiteindelijk een succes worden en meer en meer jonge mensen voortbrengen die in deze discipline zijn opgeleid, zullen zowel ons land als onze cultuur enorm verbeteren.
Gepubliceerd door The Epoch Times (27 april 2023): A Lost Tool of Learning: Rhetoric and Why It Matters
