Ik was wat aan het surfen op het internet, op zoek naar inspiratie om te schrijven over literaire heldinnen en fictieve vrouwen die lezers inspireren. In het bijzonder vrouwen die de deugden in praktijk brengen en moed tonen in het aangezicht van gevaar, toen een link tevoorschijn kwam naar “De 10 beste literaire heldinnen“.
Hier hebben de redacteuren van AbeBooks.com aan hun lezers de vraag gesteld: “Als je een literair personage zou kunnen zijn, wie zou je dan willen zijn en waarom?” Veel van de antwoorden pleitten voor vrouwelijke personages – geen verrassing, aangezien meer vrouwen dan mannen fictie lezen – en er waren korte uitspraken over hoofdpersonen als Scout Finch in “To Kill a Mockingbird” en Scarlett O’Hara in “Gone With the Wind”. Hier waren ook enkele jonge leeuwinnen van de literatuur – Hermione Granger uit de Harry Potter-reeks, Nancy Drew en Anne of Green Gables – samen met de oudere speurneus Miss Marple.
Toen ik deze lijst doorlas, kwamen deze vragen bij me op: Hoe zit het met veel oudere literaire heldinnen? Zijn we de nobele vrouwen uit de oude poëzie en toneelstukken vergeten? Zijn we ons niet bewust van de hoge achting voor vrouwelijke moed, trouw, passie, onafhankelijkheid en intelligentie die schrijvers uit vervlogen tijden toonden?
Misverstanden
Misschien komt onze kortzichtigheid voort uit onze opvatting over vrouwen van vóór onze moderne tijd als onderdrukt en ondergeschikt aan mannen. De feministen van vandaag zouden bijvoorbeeld de vrouwen van het oude Griekenland en Rome, de Middeleeuwen en de Renaissance kunnen beschouwen als mannelijke bezittingen, objecten die werden bezeten en gecontroleerd door echtgenoten en vaders en die alleen werden gewaardeerd om hun bruidsschatten en de kinderen die zij eventueel op de wereld zouden kunnen zetten.
Er zit een kern van waarheid in deze opvattingen. Op enkele uitzonderingen na hadden vrouwen in het verleden over het algemeen minder rechten dan mannen, werden zij in de meeste gevallen uitgesloten van de politieke arena en werden zij door wet en gewoonte beperkt in hun betrokkenheid bij culturele aangelegenheden.
Maar de grotere waarheid is dat vrouwen door de geschiedenis heen een enorme macht hebben gehad als echtgenotes en moeders. Net als tegenwoordig gingen zij om met vaders, echtgenoten en zonen, spraken zij hun mening uit, en door de kracht van hun intellect, charme en genegenheid beïnvloedden zij de mening van de mannen in hun leven. Zoals historicus Will Durant en zijn vrouw, onderzoeker en schrijfster Ariel Durant, over de oude Romeinen schreven in “The Story of Civilization”: “Omdat de grotere urgentie van de man de vrouw voorziet van charmes die krachtiger zijn dan welke wet dan ook, moet haar status in Rome niet worden beoordeeld op grond van haar wettelijke beperkingen.”
We zien deze uitoefening van vrouwelijke macht in vele voorgaande eeuwen. Zelfs een vluchtige studie van de Romeinse geschiedenis laat zien dat vrouwen als Fulvia (de vrouw van Marcus Antonius) en Livia Drusilla (de vrouw van keizer Augustus) een enorme invloed op hun echtgenoten uitoefenden.
In de Middeleeuwen hadden koninginnen als Eleonora van Aquitanië, heiligen als Jeanne d’Arc, en vrouwelijke religieuze ordes invloed op de politiek en cultuur van hun tijd.
De Renaissance en de Barok kenden verschillende prominente vrouwelijke kunstenaars, Koningin Elizabeth I regeerde Engeland met ijzeren hand, en vrouwen als Margaret Roper, de dochter van Thomas More, waren beroemd om hun eruditie en literaire talenten.
En schrijvers door de geschiedenis heen hebben de aard, de deugden en de prestaties van sterke vrouwen gevierd in hun poëzie, toneelstukken en proza.
De heldhaftige en liefhebbende zuster
De meesten van ons kennen Penelope van Homerus, de geduldige en trouwe echtgenote van Odysseus, die in “Odyssee” haar vrijers met allerlei trucs op een afstand weet te houden in de hoop op de veilige terugkeer van haar echtgenoot. Voor de Ouden was Penelope een toonbeeld van trouw en een deugdzame echtgenote.
Misschien zijn minder van ons op de hoogte van “Antigone”, het toneelstuk van Sophocles over de vernietiging van het huis van Creon. Dit stuk is een eerbetoon aan Antigone en haar trouw aan haar broer en aan de goden. Nadat Antigone’s broer Polynices gestorven is, vechtend om zijn recht om over Thebe te heersen, beveelt de nieuwe koning, Creon, dat zijn lichaam onbegraven blijft en dat er niet om hem gerouwd mag worden, om volgens de Grieken te voorkomen dat de ziel van de dode het hiernamaals binnengaat.
Antigone negeert dit edict en voert de begrafenisrituelen uit door het lichaam van haar broer met stof te besprenkelen. Wanneer ze wordt aangehouden omdat zij de wet van de koning heeft overtreden, geeft ze moedig haar misdaad toe aan de koning en zegt hem dat de goddelijke wet boven zijn aardse macht gaat.
Creon beveelt dat Antigone levend in een grot wordt opgesloten. Om een langzame dood te vermijden, hangt Antigone zichzelf op. Creons zoon, die verliefd op haar is, neemt ook zijn eigen leven, net als zijn rouwende moeder, Creons vrouw. Door zijn onrechtvaardige wet en de moed van Antigone is Creon’s ondergang compleet.
In haar verzet, in haar verbale woordenwisseling met Creon, en zelfs wanneer de wachters haar wegvoeren naar haar dood, verdedigt Antigone hartstochtelijk haar begrafenis van Polynices als een rechtvaardige daad. Als ze het toneel verlaat, zegt ze: “Zie mij, heren, de laatste van uw koningshuis – welke straf is de mijne, en door wiens toedoen, en om welke reden – dat ik naar behoren de plichten van vroomheid heb vervuld!”
In deze jonge vrouw vinden we de edelmoedigste ziel uit de Griekse literatuur.
De gepassioneerde koningin
In “Aeneis” schept Vergilius één van de meest volledige literaire portretten van een vrouw in de klassieke literatuur. Als we voor het eerst kennis maken met Dido, koningin van Carthago, is zij een kinderloze weduwe die druk bezig is met de opbouw van de stad, toezicht houdt op de bouw van tempels en pleinen – een machtig vorstin die geliefd en gerespecteerd wordt door haar volk.
Wanneer ze verliefd wordt op de zwerver en Trojaanse prins Aeneas, verwaarloost Dido een aantal van haar taken als koningin. Maar erger nog, Aeneas verlaat haar in opdracht van de goden om zijn lot te vervullen. Verbitterd en met een gebroken hart klimt de koningin op een brandstapel en sterft door haar eigen hand.
Sommigen vinden Dido vandaag de dag misschien zwak of hysterisch in deze extreme reactie, maar bij mij wekt ze veel sympathie op. Ze houdt echt van Aeneas, denkt dat ze getrouwd zijn – hij ontkent het – en is emotioneel gebroken als hij doorgaat met zijn voorbereidingen om haar te verlaten. “Ach, genadeloze liefde”, merkt Vergilius op, “is er ook maar iets waartoe je het menselijk hart niet kunt dwingen?”
“Genadeloze liefde” brengt deze koningin tot haar ondergang, zoals het met ontelbare andere mannen en vrouwen door de eeuwen heen heeft gedaan.
Het verhaal van de vrouw van Bath
Met een brutaal gezicht, een spleetje tussen de tanden, vijf keer getrouwd, een reiziger naar verre oorden als Jeruzalem en Rome, en met een hoed zo breed als een schild, is deze ondeugende, avontuurlijke vrouw Geoffrey Chaucer’s Vrouw van Bath, één van de pelgrims in “The Canterbury Tales”. Ze weet hoe ze moet lachen en kletsen en kent alle trucjes van de liefde.
De Vrouw van Bath lijkt misschien een vreemde keuze om op te nemen in een discussie over vrouwelijke deugdzaamheid en ze onderneemt zeker geen daden die vergelijkbaar zijn met die van een Antigone of Dido. Maar Chaucers korte beschrijving van haar fysieke verschijning en later van haar gedachten over het huwelijk en de man-vrouw verhoudingen in het verhaal dat ze vertelt, drijft de spot met het idee dat alle middeleeuwse echtgenotes misbruikte bedienden waren. De vrouw van Bath is geestig, duidelijk onderlegd – ze spreekt over Ovidius en koning Arthur – en koket.
Het verhaal dat ze aan haar medepelgrims vertelt, haalt enkele van onze vooroordelen over middeleeuwse vrouwen onderuit. Een jonge ridder, beschuldigd van een gruwelijke misdaad, heeft één jaar de tijd om terug te keren naar het hof van Koning Arthur en de vraag correct te beantwoorden: Wat willen vrouwen het liefst in de wereld? Als hij met het juiste antwoord terugkomt, belooft de koningin hem zijn leven te sparen. Als hij faalt, zal hij sterven.
Het verhaal is te lang om hier na te vertellen, maar de jonge ridder vindt uiteindelijk een oude vrouw die hem belooft dat zij het antwoord heeft: dat alle vrouwen echtgenoten of minnaars willen die zij kunnen bevelen. Als hij dit antwoord aan het hof geeft, applaudisseren de koningin en haar dames en de ridder ontsnapt aan de dood, maar hij moet nu wel met de lelijke, oude vrouw trouwen. Nadat zij getrouwd zijn en samen in bed liggen, vraagt zij de ridder of hij liever trouwt met iemand als zij, die altijd trouw is, of met een schoonheid die flirt en ontrouw is. Omdat hij niet kan beslissen, vraagt de ridder haar de keuze voor hem te maken. Omdat hij haar de macht geeft om te kiezen en zo de macht om hem te bevelen, verandert zij in een vrouw die zowel goed als mooi is.
Zowel in haar leven als in haar verhaal geeft de vrouw van Bath blijk van humor, wijsheid en liefde voor het leven en de romantiek. Ze is in alle opzichten een moderne vrouw die respect verdient.
Het verleden spreekt nog steeds tot het heden
Veel andere schrijvers uit het verleden creëerden bewonderenswaardige vrouwelijke personages. In “Twelfth night” bijvoorbeeld creëert Shakespeare de schipbreukelinge en berooide Viola, die zich als jongeman vermomt en in dienst treedt van een hertog en zich zo redt door gebruik te maken van haar verstand en haar moed.
Nathaniel Hawthorne’s “The Scarlet Letter” schildert een portret van dappere waardigheid in Hester Prynne, die sociaal verbannen wordt omdat ze een buitenechtelijk kind baart, en wier stoïcisme en “opgeheven hoofd” haar in staat stellen haar geschonden reputatie te overwinnen.
In deze en andere fictieve vrouwen uit het verleden kunnen wij hedendaagse mensen nog steeds rolmodellen ontdekken die alle mogelijke deugden vertonen. Voor de actrice die door de cancelcultuur crew wordt bekritiseerd vanwege een onschuldige opmerking op sociale media, kan Hester Prynne dienen als een voorbeeld van gratie onder vuur. De tweedejaarsstudente die wordt aangevallen vanwege haar religieuze opvattingen kan troost en inspiratie vinden in Antigone.
“Iets ouds, iets nieuws” zijn de beginwoorden van het rijmpje dat een bruid vertelt wat ze moet aantrekken voor geluk op haar trouwdag. Misschien moeten we diezelfde formule toepassen op onze kijk op vrouwen in de literatuur. Laten we denken aan de nieuwe – Scout Finches en Scarlett O’Haras – maar laten we ook de inspirerende vrouwen uit lang geleden geschreven literatuur niet vergeten.
Jeff Minick heeft vier kinderen en een groeiend aantal kleinkinderen. Gedurende 20 jaar gaf hij geschiedenis, literatuur en Latijn aan seminars van thuisleerlingen in Asheville, N.C. Hij is de auteur van twee romans, “Amanda Bell” en “Dust On Their Wings,” en twee non-fictie werken, “Learning As I Go” en “Movies Make The Man.” Tegenwoordig woont en schrijft hij in Front Royal, Virginia. Zie JeffMinick.com om zijn blog te volgen.
Origineel gepubliceerd op The Epoch Times (23 juni 2021): Forgotten heroines: fictional females from long ago
