Een jonge student, die net de oudere Pjotr Iljitsj Tsjaikovski had ontmoet, maakte een opmerking die suggereerde dat componisten in eerste instantie door inspiratie schreven. Tsjaikovski, zo herinnerde hij zich, “maakte een ongeduldig gebaar met zijn hand en zei geërgerd: ‘Ach, jongeman, doe niet zo afgezaagd! Je kunt niet wachten op inspiratie’, aldus professor musicologie David Brown in “Tchaikovsky Remembered”.
“Wat nodig is, is werken, werken en nog eens werken. Inspiratie ontstaat alleen door te werken, en tijdens het werken. Elke ochtend ga ik zitten om te werken. Als daar vandaag niets uit voortkomt, ga ik morgen op dezelfde manier terug aan de slag. Zo schrijf ik één dag, twee dagen, tien dagen, zonder te wanhopen indien er niets komt, want op de elfde dag, zult u zien, komt er iets.”
Inspiratie is één van de grote mysteries. Het woord komt zowel uit het Grieks als uit het Latijn, en betekent letterlijk het inademen van lucht of geest. Tsjaikovski had het zeker niet over lucht toen hij het over inspiratie had. Het was de intrede van de geest, soms Gods Geest genoemd, soms de Heilige Geest, in zijn geest en zijn hart. Deze kwam meestal, zoals Tsjaikovski aan de student vertelde, na veel te werken, maar soms verscheen hij ongevraagd, als een ongenode gast, die hem tot waanzin kan drijven, net zoals hij Händel dreef toen hij de “Messiah” schreef, en Beethoven toen hij de “Missa Solemnis” schreef.
Inspiratie benaderde Tsjaikovski voor het eerst toen hij erg jong was. Brown schrijft dat Tsjaikovski’s gouvernante, Fanny Dürbach, zich herinnerde dat ze hem op een nacht in de kinderkamer ontdekte met glinsterende ogen. “Op de vraag wat er aan de hand was, antwoordde hij: ‘O, de muziek!’ Maar er was op dat moment geen muziek te horen. ‘Haal het voor me weg! Het is hier, hier,’ zei de jongen, huilend en wijzend op zijn hoofd. ‘Het geeft me geen rust!'”
Inspiratie gaf Tsjaikovski nooit rust, maar zijn worsteling ermee leverde een schat aan geïnspireerde muziek op, muziek van de geest. Het is aanstekelijk. Het is een zekerheid die veel groter is dan de rede kan bieden: Dat wat mooi is, wat goed is, wat waar is, de uiteindelijke realiteit is, de rots waarop we kunnen staan. Het is de boodschap van de eeuwen, verteld door profeten en dichters, schilders en componisten, van elke tijd en elke cultuur.
Een paar van zijn stukken lijken me bijzonder geïnspireerd. Vreemd genoeg behoren ze niet tot de meest gevierde composities, maar ze hebben deze luisteraar met verwondering vervuld en hem meer dan een halve eeuw gesteund in moeilijke tijden. De academici terzijde latend, deel ik ze met de lezer en voeg er enkele persoonlijke opmerkingen aan toe.
Russische arbeiders
Toen Tsjaikovski 31 was, hoorde hij op zijn werk een boer zingen. Hij zong een klagend volksliedje, geboren op het land, dat de oude piekerende ziel van het Russische volk weerspiegelt.
Het is te horen in het langzame deel van Tsjaikovski’s eerste strijkkwartet. Een viool speelt de melancholische zinnen, eenvoudig geharmoniseerd en bescheiden ontwikkeld. Het is het lied van de gewone Russische arbeiders, van wie de componist de spirituele diepgang, vriendelijkheid en vroomheid goed kende. Het vertelt ons wat de psalmist ons vertelt: “Zij die in tranen zaaien, zullen in vreugde oogsten.”
Tijdens een concert van zijn muziek zag Tsjaikovski, die naast de eerbiedwaardige Leo Tolstoj zat, dat Ruslands grootste schrijver huilde tijdens deze passage. “Het was de hoogste eer van mijn leven,” schreef hij in zijn dagboek. En wat een wonder moet het voor de componist zijn geweest om de kracht van zijn muziek gerealiseerd te zien in de tranen van de man die hij het meest bewonderde.
Ook anderen waren ontroerd. De Moscow Gazette schreef dat “na afloop van de muziek de toehoorders zwegen, bang om de betovering te verstoren.”
Op zoek naar vrede
Toen Tsjaikovski 38 was, leed hij onder veel innerlijke onrust door een mislukt huwelijk, moeilijkheden in het bedrijfsleven en gewetensproblemen. Hij verliet Moskou en trok naar het platteland, zijn schoonheid en zijn eenvoudige manieren.
De openingsscène in zijn opera “Eugene Onegin”, geschreven in deze roerige tijd, lijkt te zijn geboren uit een verlangen om een gelukkige, vredige manier van leven te beschrijven, dicht bij de helende invloeden van de natuur en de vriendelijkheid van eenvoudige mensen. Op een klein landgoed is de oogst ten einde en volgens de traditie brengen de boeren een versierde graanschoof naar hun meesteres. Er is voor hen een feestmaal bereid, en ze zingen hun oogstliederen, stralend van pure vreugde over de overvloedige vruchten van hun arbeid.
Op middelbare leeftijd
Toen Tsjaikovski 40 jaar oud was, begon religie een diepere, belangrijkere rol te spelen in zijn gedachten. Hij was diep geraakt door Massenet’s oratorium “Marie-Magdeleine.”
“Ik was zo onder de indruk van de manier waarop Massenet de eeuwige zuiverheid van Christus wist uit te drukken, dat ik tranen vergoot. Prachtige tranen! Heil aan de Fransman die ze wist te laten vloeien,” schreef hij aan zijn jongere broer Modest Iljitsj Tsjaikovski, een dramaturg. “Onder zijn invloed heb ik een lied gecomponeerd op de woorden van Alexei Tolstoj. De melodie is geïnspireerd door Massenet.”
Tchaikovsky’s “tune”, het hele werk, is inderdaad geïnspireerd. “I Bless You Forest” toont de vervoering die het hart van een nederige pelgrim binnendringt. Bossen, valleien, rivieren, de grote blauwe hemel – allemaal Gods eigen handwerk – brengt zijn geest en zijn liefde voor de mensheid tot leven. “Oh, kon ik jullie, broeders, vrienden, vijanden, de hele natuur maar in mijn omhelzing houden!”
Net zoals Tsjaikovski werd geïnspireerd door Massenet, werd de grote bariton Dmitri Hvorostovski geïnspireerd door Tsjaikovski.
Toen de componist 41 was, schreef hij aan Modest over een ontwaakte liefde voor de Russische liturgische muziek. “Ik was diep onder de indruk, ja geschokt door de schoonheid van de dienst die met niets anders te vergelijken is.”
Hij schreef aan zijn vriendin en beschermvrouw, Nadezjda von Meck, zoals vertaald door Galina von Meck in “Aan mijn beste vriendin”: “Ik hou erg van de vesperdienst. Om in het halfduister te staan zoeken naar een antwoord op de eeuwige vragen … om uit mijn mijmeringen gewekt te worden als het koor begint te zingen – oh! Ik hou er enorm van.”
Het openingsdeel van zijn Vesperdienst, op. 52 begint met Psalm 104: “Zegen de Heer, o mijn ziel”. Tsjaikovski gebruikt in zijn zetting van de tekst het traditionele Griekse gezang dat hij van kindsbeen af kende, maar verwijdert de Byzantijnse strengheid ervan door de melodische contouren zachtjes glad te strijken en op een warme, typisch Russische manier te harmoniseren. “Het is in overeenstemming met de stijl van de Russische kerkarchitectuur en iconenschilderkunst,” schreef hij opnieuw aan Modest.
Het resultaat is subliem. Als de psalm is afgelopen, zingt het koor “Eer aan de Vader, aan de Zoon en aan de Heilige Geest”. Zeker, het is dezelfde geest die Tsjaikovski als kind binnendrong en hem geen rust gaf. Het wordt doorgegeven aan ons; het is onmogelijk te beschrijven, of uit te leggen, of te bewijzen. We moeten het zelf vinden.
Gepubliceerd door The Epoch Times (19 augustus 2021): Truth Tellers: Tchaikovsky and His Reaching Toward Sublimity
