Hoeveel eeuwen waren er nodig om van een zucht en een kreun een lied te maken? We laten die vraag over aan antropologen en musicologen, en richten onze aandacht op de 19e eeuw – de eeuw van de bel canto, mooie zang – wanneer de opera’s en liederen van onze grote componisten tot volle bloei kwamen en de diepten van het menselijk hart raakten.
Uiteindelijk kan niemand bewijzen dat iets mooi is, maar als veel mensen met onderscheidingsvermogen zeggen dat de Kroatische sopraan Zinka Milanov (1906-1989), volgens de New York Times, “de mooiste stem ter wereld” heeft, wordt men verzocht daar nota van te nemen. Time Magazine schreef ooit “wat betreft pure schoonheid kan de stem kan Zinka Milanov niet worden geëvenaard”. Een andere New York Times recensie meldde “het was een van die bewogen nachten waarin Milanov op haar best was, schijnbaar verbijsterd door de schoonheid van haar eigen stem”.
De emotionele kracht van Milanovs stem was zeker overweldigend. Het geluid leek nergens vandaan te komen, maar was gewoon aanwezig en vulde alle contouren en spleten van de zaal. Het is beschreven als een gouden trompet, een saffier, een donkere bel, maar deze beschrijvingen zeggen weinig. Woorden kunnen ons bijna niets vertellen over vocale schoonheid.
In de Renaissance werden verhandelingen geschreven over vocale kwaliteit en vocale techniek, maar die doen ons weinig goed en laten ons afvragen: Hoe klonken ze echt? We zullen het nooit weten, maar dankzij de opnametechnologie hebben we meer dan een eeuw van geweldige zang gedocumenteerd met een steeds grotere nauwkeurigheid. Het getuigt van de bel canto traditie, de stijl en het expansieve temperament.
Vroegere cilinderopnamen uit de jaren 1890 maken een glimp van dit alles mogelijk, en naarmate de technologie verbeterde, kwamen meer vocale kwaliteiten aan het licht.
De mannenstem was, vanwege zijn lagere boventonen, de eerste die voor ons beschikbaar kwam. Mattia Battistini (1856-1928), die met Verdi zong, nam pas op late leeftijd op, waardoor we een idee krijgen van de stijl en de enorme dramatische reikwijdte van zowel zanger als componist. Ook wanneer men Alessandro Moreschi (1858-1922) “Ideale” of “Ave Maria” hoort zingen, hoort men de sterk geladen emotionele parameters van die tijd.
Het duurde echter tot de jaren veertig voordat opnames van de vrouwenstem iets begonnen te lijken op wat men hoort tijdens een live concert. Het is mogelijk om als het ware tussen de regels door te lezen in het eerdere aanbod van Elisabeth Rethberg of Rosa Ponselle, maar pas in de jaren vijftig lukte het om de ware klank van de grote sopranen weer te geven. Kirsten Flagstad en Zinka Milanov behoorden tot de eerste artiesten die de weelde van hun zang op schijf lieten zetten om voor toekomstige generaties te bewaren.
Ontwaken tot de stem
Misschien is de lezer geïnteresseerd in een autobiografische opmerking. Ik ben geboren in een gezin uit de lagere middenklasse waar geen boeken of foto’s aan de muur hingen en mijn moeder de radio had afgestemd op de eindeloze mars van de hitparade. Dat was alles wat ik wist van muziek.
Op een dag, toen ik 10 of 11 was, zei een buurman tegen me: “Raymond! Kom hier en luister naar iets!” Het was Zinka Milanov die “Pace mio Dio” zong. Ik had nog nooit een operastem gehoord. Mijn reactie? Nogmaals, je kunt geen woorden gebruiken; die zijn veel minder expressief dan muziek, maar ik moet proberen het je te vertellen. Het was alsof ik voor het eerst door een telescoop keek en het enorme heelal ontdekte waar ik voorheen alleen maar naar kon gissen: de grootsheid, de oneindigheid, en daarachter een betekenis en doel dat we voelen maar niet kunnen verklaren.
Natuurlijk reageert men aanvankelijk gewoon op muziek. Pas later onderzoekt men de oorzaken die aan de reactie ten grondslag liggen. Daarom begon ik me pas later bewust te worden van een aantal belangrijke dingen. Ten eerste had deze stem een breder toonbereik dan die van populaire zangers; hij had een enorm dynamisch bereik, een grote emotionele kracht en een overvloed aan kleur.
Toen overwoog ik de woorden. “God, geef me vrede!” zong ze. Zo werd mij het spirituele aspect van grote muziek duidelijk. God was aanwezig, de hogere wereld, een wereld van adel en verwondering, de perplexiteit en pijn van het leven omgezet in tijdloze schoonheid.
Milanovs geweldige zang eiste geen verklaring. Het eiste alleen mijn aandacht. “Luister met heel je ziel,” schreef de grote Russische dichter Apollon Maikov. Tegenwoordig zijn we niet meer gewend om goed te luisteren, laat staan met heel onze ziel! Toch is het de enige manier, en die kent geen grenzen van sociale klasse, intelligentie of opleiding. Het is er voor ons.
Ik noem hieronder enkele opgenomen momenten van Milanovs sublieme kunstenaarschap op die me een halve eeuw hebben ontroerd, me met verwondering hebben vervuld en me mogelijk tot een beter mens hebben gemaakt. Nu alle muziek via tal van locaties beschikbaar is, geef ik alleen een titel en een datum en vraag ik je “met heel je ziel te luisteren”.
Als men geweldige muziek of een fantastische uitvoering niet kan beschrijven, kan men zeker iets zeggen over de impact ervan op de luisteraar. Men voelt zich toegevoegd, verrijkt, gevoed. Men heeft het gevoel dat het verder gaat dan wat gezegd of gezongen kan worden, en dat ons de waarheid is verteld.
Na een optreden van Milanov was er een algemeen gevoel van verbondenheid met de anderen die hadden gehoord wat wij hadden gehoord. Toen we het theater uitliepen en de straat opgingen, leken we veranderd, vriendelijker geworden, met meer respect voor elkaar vanwege onze gedeelde ervaring. Er was een onuitgesproken begrip, hoe vluchtig ook, dat de behoeften van het menselijk hart in ieder van ons dezelfde zijn, dat elk leven even kostbaar en heilig is als het onze. Alleen echte kunst kan deze grote boodschap overbrengen, en alleen kunst – geen wetten, geen regeringen – zal uiteindelijk de vrede brengen waarnaar we al eeuwenlang verlangen.
Studio Recordings:
“Pace mio Dio” (“La Forza del Destino”) 1953
“O Patria Mia” (“Aida”) 1953
“D’amor sull’ali rosee” (“Il Trovatore”) 1952
“Daleko m’e moj Split” (Croatian folk song) 1941
“O Lovely Moon” (“Rusalka”) 1958
Live Recordings:
“Tosca” (London) 1957
“Andrea Chénier” (Metropolitan Opera) 1957
“Rigoletto” (Madison Square Garden) 1944
Raymond Beegle heeft als coöperatief pianist opgetreden in de belangrijkste concertzalen van de Verenigde Staten, Europa en Zuid-Amerika; hij heeft geschreven voor The Opera Quarterly, Classical Voice, Fanfare Magazine, Classic Record Collector (UK) en de New York Observer. Beegle was lid van de faculteit van The State University of New York-Stony Brook, The Music Academy of the West en The American Institute of Musical Studies in Graz, Oostenrijk. Hij heeft de afgelopen 28 jaar lesgegeven in de kamermuziekafdeling van The Manhattan School of Music.
